کتاب تاریخ فرق اسلامی 1 | حسین صابری

کتاب تاریخ فرق اسلامی (جلد 1) تالیف دکتر حسین صابری توسط انتشارات سمت به چاپ رسیده است.

پیروان دین اسلام از دیدگاه فقهی و کلامی این دین را به مذاهب گوناگونی تقسیم کرده اند که برخی از این مذاهب خود به فرقه های مختلف و گاه هر فرقه به انشعاباتی تقسیم می شود. تاریخ فرقه های اسلامی، تاریخی پر از فراز و فرود هایی می باشد که خود ریشه در دگرگونی های اوضاع فکری، سیاسی و اجتماعی جهان اسلام دارد.

مجموعه ای دو جلدی( 1. فرقه های نخستین، مکتب اعتزال، مکتب کلامی اهل سنت، خوارج و 2. فرقه شیعی و فرقه های منسوب به شیعه) جهت آشنا ساختن دانشجویان و علاقه مندان به تاریخ گذشته فرقه های اسلام، تحت عنوان تاریخ فرقه اسلامی به تالیف رسیده است که کتاب حاضر جلد اول از این مجموعه می باشد و شامل چهار بخش و شانزده فصل است که عبارتند از:

1. فرقه های اسلامی، بستر ها و زمینه ها: مقصود از عوامل و زمینه های برون دینی چیز هایی است که بیرون از آموزه های دینی، بر جامعه دینداران اثر می گذارد، خواه در درون افراد جامعه ریشته داشته باشد و برای نمونه به تفاوت سرشت انسان ها با یکدیگر بازگردد و خواه از عوامل سیاسی محض سرچشمه گرفته باشد و خواه نیز به وضع جغرافیایی و ژئوپلتیکی جوامع مربوط باشد...
2. قدریه: غیلان دمشقی، که از تبار قبطیان مصر است، پس از مسلمان شدن در شام سکونت گزید. او پیشوای قدریه شام بوده و این اندیشه را در خلال سفری که معبد جهنی به شام داشته از او گرفته است...
3. جهمیه: هر چند بشر از سویی در شمار مرجئان است، اما او را یکی از معتقدان به اندیشه خلق قرآن که اندیشه محوری جهمیه و از آن پس معتزله است، می دانند و برخی نیز گسترش مسلک جهم را در عصر ترجمه وامدار بشر قلمداد می کنند...
4. مشبهه: هر چند در میان غالیان شیعه هم تشبیه خدا و صفات او به آفریدگان دیده می شود، اما تشبیه از نوع حشویه به طور مشخص به گروهی از حشویه باز می گردد. این گروه در برخورد با آن دسته از متون دینی که به جنبه هایی جسمانی اشاره یا ایهام دارد به تشبیه گرفتار آمدند...
5. مرجئه: اندیشه ارجاء از دوره ظهور خود، که روزگار حکمرانی امویان است، توانسته است با بهره گیری از روح مسالمت جویانه به حیات خویش ادامه دهد و دور از غوغای درگیری های تند سیاسی و نظامی در بستری فکری رواج یابد...
6. معتزله: سپیده دم اندیشه فلسفه: در منابع تاریخی در جریان جنگ هایی که به هنگام خلافت علی(ع) میان او و مخالفان روی داد از گروهی یاد می شود که از جنگ کناره گرفتند و در آنچه می گذشت بی طرفی اختیار کردند. گاه از این گروه با عبارت معتزله و گاه نیز قعاد سخن به میان می آید...
7. اندیشه معتزلی، رویکرد خردورزانه به دین: اصل توحید مهمترین اصل اندیشه معتزلی است و بدین عتبار این گروه خود را موحده نامیده اند. معتزلیان با دفاع از نظریه خدای یگانه، هم در برابر دوگانه پرستان روزگار خویش ایستاده اند و هم در برابر دهری مسلکانی که اساسا خدایی را باور نداشته اند...
8. فرقه ها و طبقات مشاهیر معتزله: در منابع ملل و نحل از شماری فرقه برای معتزله یاد می شود که هر یک از این فرقه ها نیز منسوب به یکی از مشاهیر رجال معتزلی است. یکی از نخستین کسانی که به افتراق های درونی معتزله پداخته، ملطی است. وی در کتاب التنبیه والرد از این سخن به میان می آورد که معتزله بر بیست فرقه اند...
9. کلام اهل سنت؛ نخستن تلاش ها: یکی از جریان های اندیشه اسلامی که پیش از دوره حیات اشعری شکل گرفت جریان فکری کلابیه است. این جریان از سویی با رویکردی کلامی به آموزه ها و متون دینی می نگریست و به همین سبب نیز مورد ناخشنودی ابن حنبل و اهل حدیث بود و از سویی دیگر می کوشید در برابر معتزله که در رویکرد عقلانی خود به افراط کشیده شده اند تفسیری از عقاید به دست دهد که هم عقاید اهل سنت و سازگار با ظاهر متون دینی باشد و هم بر ادله و برهان هایی عقلی تکیه زند...
10. اشاعره نماینده کلام اهل سنت: از دیدگاه اشاعره صفات خداوند در دو دسته صفات وجوبی یا وجودی و صفات سلبی جای می گیرد و صفات وجوبی خداوند شامل هفت مورد یعنی علم، قدرت، حیات، اراده، سمع، بصر و سرانجام کلام است... فصل های بعدی نیز عبارتند از:
11. طحاویه...
12. ماتریدیه...
13. کرامیه..
14. خوارج، از حزبی سیاسی تا فرقه ای کلامی...
15. اندیشه ها و مشاهیر خوارج...
16. فرقه های خوارج...

کتاب تاریخ فرقه اسلامی سعی نموده است تا مطالبی کلیدی همراه با بیانی روان در اختیار دانشجویان قرار دهد و آنان را با فرقه های مختلف اسلام آشنا سازد.

فهرست

1.فرقه های اسلامی، بستر ها و زمینه ها درآمد اصطلاح فرقه چه فرقه ای اسلامی است؟ آغاز اختلاف و شکل گیری فرقه های اسلامی فرقه ها و عوامل پیدایی و دگرگونی شمار فرقه ها حدیث هفتاد و سه ملت فرقه ناجیه فرقه های اصلی منابع فرقه شناختی

بخش اول: فرقه های نخستین
قدریه
پیدایی و دگرگونی اندیشه ها ناموران معبد جهنمی غیلان دمشقی
جهمیه
پیدایی و دگرگونی اندیشه ها ناموران جعد بن درهم جهم بن صفوان بشر مریسی فرقه ها یا انشعابهای درونی تجاریه و ضراریه
مشبهه
تشبیه و گونه های آن مشبهه حشویه نامورانی از اهل تشبیه کهمس تمیمی مقاتل بن سلیمان
مرجئه
مفهوم ارجاء پیدایش و دگرگونی اندیشه های مرجئه مشاهیر و فرقه های معتقد به ارجاء حسن بن محمد حنفیه امام ابوحنیفه انشعاب های درونی در مکتب ارجاء یونسیه غسانیه تومنیه ثوبانیه بخش دوم: مکتب اعتزال
معتزله، سپیده دم اندیشه فلسفه
درآمد پیدایی و درگرگونی جدایی واصل و خاستگاه کلامی اندیشه اعتزال معتزله سیاسی و استمرار بیطرفی قدریه، سلف اندیشه اعتزال ادامه حیات معتزله سقوط معتزله علل سقوط
اندیشه معتزلی، رویکرد خردورزانه به دین
عقاید همگانی معتزله اصول پنجگانه اصل توحید اصل عدل اصل وعد و وعید اصل المنزله بین المنزلتین
فرقه ها و طبقات مشاهیر معتزله
طبقات مشاهیر معتزله معتزله بصره و بغداد فرقه های معتزله واصلیه عمرویه هذیلیه نظامیه ثمامیه معمریه بشریه هشامیه مردازیه جعفریه اسواریه اسکافیه حائطیه و حدثیه مویسیه صالحیه جاحظیه شحامیه خیاطیه جبائیه کعبیه بهشمیه حماریه قاضی عبدالجبار واحیای اندیشه های معتزلی معتزل جدید بخش سوم: مکتب کلامی اهل بیت
کلام اهل سنت؛ نخستن تلاش ها
ابن حنبل و اهل حدیث کلابیه ابن کلاب حارث محاسبی اندیشه های معتزلیان دیگر جریان ها
اشاعره نماینده کلام اهل سنت
ابوالحسن اشعری و جدایی از معتزله اشعری و تحول اندیشه رویای اشعری مناظره های اشعری با جبایی پیشرفت و دگرگونی مسلک اشعری اندیشه های کلامی اشاعره طبقات مشاهیر و اندیشوران اشعری طبقات اشاعره بررسی برخی ناموران فرقه های اشعری مسلک
طحاویه
ابوجعفر طحاوی ابوحنفیه، سلف طحاویه و ماتریدیه اندیشه های طحاوی
ماتریدیه
ابومنصور ماتریدی اندیشه های ماتریدی ناموران ماتریدیه
کرامیه
ابن کرام اندیشه های ابن کرام گسترش و دگرگونی کرامیه طبقات و فرق کرامیان بخش چهارم: خوارج
خوارج، از حزبی سیاسی تا فرقه ای کلامی
درآمد زمینه ها و پیشینیه ها پیدایی و دگرگونی از صفین تا نهروان پس از نهروان دوره ی امویان و نبردهای نامنظم دوره عباسیان و توجه به سرزمین دورتر
اندیشه ها و مشاهیر خوارج
اصول اندیشه ها مشاهیر خوارج
فرقه های خوارج
شمار فرقه ها و انشعاب ها بررسی فرقه ها محکمه ی اولی ازارقه نجدات بیهسیه عجارده صفریه اباضیه

برشی از متن کتاب

فرقه های اصلی: از دیدگاه ملطی، که یکی از دیرترین منابع فرقه شناختی را فراهم نهاده، شمار فرقه های اصلی شش مورد است و این فرقه ها به این ترتیب عبارتند از: زنادقه با پنج فرقه یا انشعاب داخلی، جهمیه با هشت فرقه، قدریه باهفت فرقه، مرجئه با دوازده فرقه رافضه با پانزده فرقه و حروریه با بیست و پنج فرقه. بدین سان اگر از عناوین فرقه های اصلی که در دیدگاه ملطی تا حدی انتزاعی شمرده شده اند صرف نظر شود حاصل جمع فرقه ها یا انشعاب های درونی همان عدد هفتاد و دو خواهد شد تا حدیث هفتاد و دو ملت را بر شمار فرقه ها منطبق سازد.

گزارش اشعری در مقالات الاسلامین مسلمانان به طور اصولی به ده صنف قسمت شده اند و این اصناف دهگانه به ترتیب عبارتند از: شیعه، خوارج، مرجئه، معتزله؛ جهمیه، ضراریه، حسینیه، بکریه، عامه، اصحاب حدیث و کلابیه. در منابع متاخرتر از اشعری کما بیش همین بنا مورد توجه قرار گرفته است. برای نمونه بغدادی هفتاد و دو فرقه ای را که در کنار فرقه هفتاد و سوم یا همان فرقه ناجیه که از دیدگاه او اهل سنت است نام می برد بدین شرح دسته بندی می کند: بیست فرقه نجاریه، بکریه، ضراریه، جهمیه و کرامیه. بدین ترتیب در گزارش بغدادی فرقه های اسلامی در قالب نه دسته سامان یافته اند که اگر اهل سنت را نیز در کنار آنها یک دسته بدانیم مجموع دسته ها یا اصناف مسلمانان یا آنچه ما آن را شاخه های اصلی می نامیم به ده مورد خواهد رسید. در گزارش اسفراینی نیز هفتاد و دو فرقه غیر ناجی به ترتیبی همسان با آنچه بغدادی آورده است مرتب شده اند: بیست فرقه روافض بیست فرقه خوارج بیست فرقه قدریه معتزله هفت فرقه مرجئه بکریه نجاریه ضراریه جهمیه و سرانجام کرامیه.