کتاب یکصد منظومه ی عاشقانه ی فارسی

درباره کتاب یکصد منظومه عاشقانه فارسی

منظومه‌های عاشقانه، در شمار گونه‌های ادبیات غنایی جای دارند که ابعادی از ادبیات تعلیمی و حماسی را نیز در خود جای داده‌اند و همین امر بنا به اعتقاد "دکتر حسن ذوالفقاری" عامل مهمی در تداوم و زنده بودن این نوع ادبیات به شمار می‌آید. کتاب "یک صد منظومه عاشقانه فارسی"، اثری پربار و با حجمی قابل توجه است که حاصل تأملات، مطالعات وپژوهش‌های نویسنده، درزمینه ی داستان‌های عاشقانه‌است. این منظومه‌ها در فاصله سال‌های 1364 تا 1368 در قالب مقالاتی در فصل‌نامه "کیهان اندیشه" به چاپ رسیده‌ و در سال 1374 تحت عنوان "منظومه‌های عاشقانه ادب فارسی" به صورت کتاب منتشر شده‌اند و اینک پس از اضافات و تصحیحات انجام گرفته برکتاب یادشده، "یک صد منظومه عاشقانه فارسی" دراختیار مخاطبان علاقه‌مند قرار گرفته است. این اثر، هم‌چنان‌که از نامش برمی‌آید در بردارنده داستان‌های عاشقانه منظوم است و عاشقانه‌های منثور را شامل نمی‌شود. با این حال از عاشقانه‌های محلی نیز به منظور شناساندن‌شان به افراد و حفظ این آثار ارزشمند در کنار تبیین منظومه‌های عاشقانه ادب رسمی و منظومه‌های شبه قاره هند در کتاب حاضر یاد شده است. نویسنده در بخش ابتدایی کتاب، به طور مفصل مباحث کلی در ابعاد مختلف مرتبط با منظومه‌های عاشقانه را تشریح نموده تا به این ترتیب از تکرار این موارد در خلال بیان منظومه‌ها جلوگیری شود. موضوعاتی چون تدوین ساختار روایی منظومه‌های عاشقانه بر اساس نظریه پراپ، سیر تاریخی منظومه‌ها، ویژگی‌های آنها، ریخت‌شناسی، بن‌مایه‌ها و حتی تعدادشان در این بخش مورد بررسی، تحلیل و پژوهش قرار گرفته‌اند. این مباحث در هفت بخش کلی که هر یک دارای زیرموضوعات متعدد و مهمی هستند، جای دارند. درادامه، منظومه‌ها بر اساس فهرست الفبایی (و نه بر اساس تاریخ‌شان)، آورده شده‌اند؛ زیرا چنان‌که بیان شد سیر تاریخی در قسمت اول کتاب مورد بررسی قرار گرفته است. نحوه نگارش و بیان منظومه‌ها به این شکل است که برای هر یک، مدخلی مستقل در نظر گرفته شده و منظومه‌های هم‌نام  مستقل یا نظیر هم، در ذیل یک مدخل جای داده شده‌اند.  به منظور درک بهتر مخاطب، در آغاز هر منظومه، خلاصه داستان و مهم‌ترین بن‌مایه‌هایش تشریح شده است. به اذعان مؤلف، در نگارش این اثر پژوهشی، 800 منبع مختلف به کار برده شده و 1750 مورد ارجاع به چشم می‌خورد تا ادعای مستند بودن و پژوهشی بودن کتاب را با وجود مطالعات چندین و چندساله‌اش در این موضوع، به اثبات برساند.

فهرست

کلیات مقدمه

1. منظومه عاشقانه
2. سیر تاریخی منظومه‌های عاشقانه
3. مشخصات منظومه‌های عاشقانه

1- 3 قالب 2 - 3 وزن 3 - 3 ساختار 4 - 3 تعداد منظومه‌های عاشقانه

4. طبقه‌بندی منظومه‌های عاشقانه

1 - 4 بر اساس نوع و جنس عشاق 2 - 4 براساس درون‌مایه 3 - 4 بر اساس منشأ تاریخی 1 - 3 - 4 اسطوره‌ای 2 - 3 - 4 تاریخی 3 - 3 - 4 نیمه تاریخی 4 - 3 - 4 تخیلی 4 - 4 بر اساس منشأ جغرافیایی 5 - 4 بر اساس اصالت روایت 6 - 4 بر اساس پایان 1 - 6 - 4 غم‌نامه (تراژدی) 2 - 6 4 شادی نامه 7 - 4 بر اساس نوع عشق 1 - 7 - 4 زمینی 2 - 7 - 4 آسمانی 8 - 4 بر اساس زبان 9 - 4 بر اساس بیان 1 - 9 - 4 تمثیلی / رمزی / استعاری 1 - 9 - 4 غیرتمثیلی 10 - 4 بر اساس نحوه ارائه

5. ویژگی‌های داستان‌های عاشقانه از منظر عناصر داستانی

1 - 5 پیرنگ (طرح) 1 - 1 - 5 عناصر ساختاری پیرنگ منظومه‌های عاشقانه 2 - 1 - 5 ویژگی‌های پیرنگ در منظومه‌های عاشقانه 2 - 5 کنش 3- 5 زاویه دید 4 - 5 شخصیت و شخصیت‌پردازی 5 - 5 زمان و مکان 6 - 5 درون‌مایه و مضمون 1 - 6 - 5 عشق 2 - 6 - 5 اصول اخلاقی 3 - 6 - 5 تقدیرگرایی 4 - 6 - 5 آداب و رسوم 7 - 5 روایت 8 - 5 زبان و بیان 9 - 5 توصیف

6. بن‌مایه‌های منظومه‌های عاشقانه

1 - 6 اشخاص 2 - 6 حیوانات 3 - 6 عناصر طبیعی، اساطیری، افسانه‌ای 4 - 6 اشیای جادویی، افسانه‌ای، نمادین، متبرک 5 - 6 مفاهیم، موضوعات و حوادث 6 - 6 مکان‌های عام

7. ریخت‌شناسی داستان‌های عاشقانه

1 - 7 پدر عاشق یا معشوق (شاه، وزیر، حاکم) بی فرزند است 2 - 7 پدر عاشق با دعا یا بر اثر خواب یا خوردن تبرک ازدست پیر صاحب فرزند می‌شود. تولد عشاق با سختی و دشواری همراه است 3 - 7 عاشق با شگفتی و دشواری متولد می‌شود و مراحل رشد را به سرعت طی می‌کند. 4 - 7 عاشق با شنیدن وصف معشوق یا دیدن وی در خواب یا بیداری یا دیدن تصویر او عاشق می‌شود. 1 - 4 - 7 دیدن 2 - 4 - 7 شنیدن صدا 5 - 7 عاشق درباره معشوق اطلاعاتی کسب می‌کند. 6 - 7 عشاق عشق خود را اظهار می‌کنند و موانعی در وصال آنها پدید می‌آید. 7 - 7 عاشق بر اثر عشق و فراق، بیمار و زردرو می‌شود و انزوا می‌گزیند، یا با وحشیان انس می‌گیرد. 8 - 7 چاره‌گری خانواده معشوق و اطرافیان به نتیجه نمی‌رسد. 1 - 8 - 7 نصیحت 2 - 8 - 7 دعا، نیایش و شفا خواهی 3 - 8 - 7 شوهر دادن معشوق 9 - 7 عاشق به قصد حرکت به سرزمین معشوق به بهانه شکار منزل را ترک می‌کند. 10 - 7 عاشق سفر دریا پیش می‌گیرد و کشتی او در دریا غرق می‌شود و نجات می‌یابد. 11 - 7 عاشق به جایی ناشناس (جزیره، شهر پریان) وارد می‌شود یا در راه او موانع و دسیسه‌هایی نهاده می‌شود و حوادثی برایش پیش می‌آید که وصال را دشوار یا غیرممکن می‌کند. 1 - 11 - 7 خرق عادت‌ها 2 - 11 - 7 آیینه گیتی‌نما (جام جم) 3 - 11 - 7 موجودات وهمی 4 - 11 - 7 طلسم شکنی / افسون / جادو 5 - 11 - 7 اژدهاکشی 6 - 11 - 7 عجایب و غرایب 7 - 11 - 7 دسیسه 12 - 7 عاشق با وسایل جادویی، طلسم‌گشایی، کمک یاری رسانان، کمک معشوق، معجزات یا خواب دیدن نجات می‌یابد. 1 - 12 - 7 واسطه 2 - 12 - 7معجزات 3 - 12 - 7 کمک معشوق به عاشق 4 - 12 - 7 خواب 13 - 7 در کنار جریان اصلی داستان، عشق‌های حاشیه‌ای نیز شکل می‌گیرد. 14 - 7 عاشق با رسیدن به سرزمین معشوق با لباس مبدل دیدار و بزمی پنهانی در کاخ یا باغ دارد. 15 - 7 عاشق با پرسش‌هایی آزموده و یا وظیفه‌ای دشوار به او واگذار می‌شود. 16 - 7 رقیب عشقی مانع وصل است و بر سر راه عاشق قرار می‌گیرد. 17 - 7 عاشق و رقیب مبارزه می‌کنند. عاشق پیروز می‌شود و رقیب شکست می‌خورد. 18 - 7 بین عشاق نامه‌ها و غزل‌هایی ردوبدل می‌شود. 19 - 7 عاشق (شاه) یا حکومت را ترک می‌کنند یا به شهر یا کشور خود باز می‌گردد. 20 - 7  عشاق یا به وصال هم می‌رسند و عاشق بر تخت سلطنت می‌نشیند و یا یکی از عشاق می‌میرد.   منظومه‌های عاشقانه ادب فارسی آذر و سمندر ازهر و مزهر اصلی و کرم امیر و گوهر / رشته گوهر ایرج و هوبره باقر و گل‌اندام بدرمنیر و بی‌نظیر بدیع‌الزمان و قمرچهر بهرام و زهره / بهرام‌نامه بهرام و گل‌اندام بیژن و منیژه بیمار و طبیب جمال و جلال جمشید و خورشید جم و گل / سحر حلال جهان‌گیر و نورجهان / حسن جهان‌گیر چنیسر و لیلا (چنیسرنامه) حسن اتفاق حسن و دل حسینا و دلارام حیدربیگ و سمنبر خج و سیامند خرّم و زیبا خرّم و صنوبر / عشق آشوب خسرو و شیرین خسرونامه خموش‌خاتون و شاهزاده هوس‌ران خورشید و مهپاره دل و جان / مهتاب و کتان دولرانی و خضرخان ذره و خورشید رابعه و بکتاش راغب و مرغوب رام و سیتا رانی کیتکی و سندر رتن و پدم (پدومات) زال و رودابه زهره و منوچهر زیبا و نگار (سسی و پنون) سام و پری‌دخت سرو و تذرو سعد و همایون سلامان و وابسال سلیمان (ع) و بلقیس سلیم و سلما سوز و گداز سوهنی و مهینوال سیاوش و سودابه سیف‌الملوک و بدیع‌الجمال شاهد و عزیز / نیرنگ عشق شاه و درویش شاه و کنیزک شمس و قمر شمع و پروانه شورمحمود و مرزینگان شیخ صنعان و دخترترسا شیدوش و ناهید صنم و برهمن طالب و زهره عزیز  و نگار فایز و پریزاد فلک‌ناز نامه / سرو و گل / فلک‌ناز و خورشیدآفرین فیروز و شهناز فیروز و نسرین کامروپ و کاملتا / دستور همت گلزار عباسی گل و بلبل / بلبل نامه گل و نوروز لاس و خزال لیلی و مجنون مادهونل و کام‌کندلا / محض اعجاز محمود و ایاز ملک‌زاده و پری‌دخت ملک‌زاد و نوش‌لب مم وزین منوهر و مدهومالت مهروماه ملک خورشید و معشوق بنارس مهرومشتری مهرووفا میرزا و صاحبه ناز و نیاز ناظر و منظور نگارستان چین نل و دمن وامق و عذرا واله و سلطان ورقه و گلشاه ویس و رامین هشت بهشت هفت اختر هفت پیکر هفت منظر همایون و لعل‌پرور / مودت‌نامه همای و همایون همای و گل کامکار هنس و جواهر هیرورانجها یوسف و زلیخا منابع و مآخذ نمایه نام‌ها نمایه اسامی کتاب‌ها

برشی از متن کتاب یکصد منظومه عاشقانه فارسی

طبقه بندی منظومه‌های عاشقانه محمدجعفر محجوب (1303 - 1374) در یک‌جا قصه‌ها را به هشت دسته تقسیم می‌کند و گروهی را به داستان‌ها بر محور عشق با زمینه‌های اخلاقی، اجتماعی اختصاص می‌دهد و در جایی دیگر به پنج گروه: 1. عشقی 2. دینی و ملی 3. تاریخی 4. تخیلی  5. اعجاب‌برانگیز و خنده‌آور. جمال میرصادقی ادبیات داستانی را به قصه، داستان کوتاه، رمان و رمانس تقسیم می‌کند و داستان‌های عاشقانه را ذیل رمانس می‌آورد. نگارنده، قصه‌ها را از نظر قالب به افسانه‌ای و غیرافسانه‌ای تقسیم می‌کند که قصه‌های افسانه‌ای شامل: افسانه تمثیلی، انسانی، حیوانی، پهلوانی، عاشقانه و پریان است و قصه‌های غیرافسانه‌ای شامل: اسطوره، مقامه، حکایت، متل، مثل، تمثیل و داستان مثل می‌شود. اما از نظر مضمون و درون‌مایه، می‌توان قصه‌ها را شامل رزمی، حماسی، عیاری و شهسواری، عاشقانه، عرفانی، اخلاقی، فلسفی، و دینی و مذهبی دانست. هرمان آته در تاریخ ادبیات ایران موضوع منظومه‌های بعد از نظامی و امیرخسرو را در چند بخش از هم تفکیک می‌کند. نوع اول: داستان‌هایی که به طور غیرمستقیم تقلید از سه موضوع داستانی نظامی است (خسرو و شیرین، لیلی مجنون، هفت اورنگ) که در این نوع جریان اصلی وقایع حفظ شده ولی‌خود قصه و اشخاص آن تبدیل و تغییر یافته‌اند؛ چون جمشید و خورشید سلمان ساوجی که تقلید از خسرو و شیرین است و یا مهر و نگار جمالی (تألیف 805). نوع دوم، داستان‌های متأثر از ایران قدیم که تأثیر قوه خیال در آنها باعث دشواری تشخیص عناصر قدیمی در آنها می‌شود؛ چون همای و همایون و گل و نوروز خواجوی کرمانی. نوع سوم، داستان عشق سلطان محمود به ایاز که قدیمی‌ترین منظومه آن مربوط است به قرن دهم از شاعری به نام صافی و بعد از وی زلالی خوانساری. نوع چهارم، داستان‌های متأثر از روایات قرآنی و اسلامی چون سلیمان و بلقیس و یوسف و زلیخا و یا دستور عفاف که متأثر است از یک حدیث در اصول کافی و یا درّ مکنون. نوع پنجم، منظومه‌هایی که موضوع آنها مربوط است به شبه قاره هند که به فارسی ترجمه شده و مورد تقلید قرار گرفته‌اند و عمدتاً بر محور پنج منظومه‌اند؛ کامروپ و کاملتا، منوهر و مدهومات، هیرورانجها، رتن و پدومات و سسی و پنون، که منظومه‌های متعدد و بی‌شمار بعدی به تقلید از یکی از موضوعات پنج‌گانه فوق بوده است. این تقسیم‌بندی چندان دقیق نیست؛ زیرا مبنای آن معلوم نیست که موضوعی است یا بر اساس منشأ یا نظیره از یکی از منظومه‌ها. در دائرةالمعارف فارسی این عشاق به سه دسته تقسیم شده‌اند: اول، آن‌ها که از زندگی و زمان ایشان آگاهی درستی در دست نیست و فقط نام آن‌هاست که در شعر فارسی و شعر عربی به عنوان عاشق یا معشوق جریان دارد؛ مثل: سلمی، اسما، سلیمی، سعدی دوم، معشوقکانی که در آغاز عنوان کلی و عام نداشته‌اند و از نظر تاریخی زندگی و زمان ایشان تا حدودی روشن است؛ مثل: لیلی، عزه، عفرا، میه و هند و بثیه که در شعر شاعران فارسی زبان به عشق آنان اشارات بسیاری شده است. سوم، به ظاهر معشوقکان عرب که در شعر فارسی به تفضیل بیشتری از آنان یاد شده و منظومه‌هایی به نام آنان سروده شده است؛ مثل: ورقه و گلشاه و لیلی و مجنون در این تقسیم‌بندی منشأ عربی منظومه‌ها و چگونگی رواج آنها در ادب فارسی مدّنظر بوده است. منظومه‌های عاشقانه از جهات گوناگون چون منشأ، درون‌مایه، آغاز و انجام و طرفین عشق به انواعی تقسیم می‌شوند.

تالیف: حسن ذوالفقاری انتشارات: چرخ