کتاب گزیده مرصادالعباد اثر نجم‌الدین رازی

درباره کتاب گزیده مرصادالعباد

مرصادالعباد نجم‌الدین رازی که نام مولف خود را در زبان و ادب فارسی و عرفان ایرانی بلندآوازه ساخته، بی‌تردید یکی از متنهای ارزنده‌ی زبان فارسی است. کتاب گزیده مرصادالعباد یادگار جاویدان یکی از پرآشوب‌‌ترین ادوار تاریخ ایران است که به علت اوج اعتلای فرهنگ اسلامی ایران، و کثرت کینه‌ها و بحثهای فکری میان فرق مختلف، و جنگهای داخلی، و بالاخره هجوم و چیرگی تتار، و فراهم شدن موجبات انقراض خلافت بغداد، اهمیت خاصی دارد، که اثر آن همه در لا‌به‌لای مرصادالعباد منعکس است.

نثر ساده و پخته کتاب و در برداشتن نکات تاریخی و اجتماعی از روزگار مولف، و سخنان بزرگان و اشعار لطیفی از چهار قرن اول شعر فارسی، از جمله دو رباعی از خیام و یک دو بیتی از لهجه‌ی قدیم رازی، و نیز لغات و تعبیرات نادر فارسی، و اصطلاحات تاریخی و اجتماعی قرن هفتم و اصطلاحات عرفانی اهمیتی خاص بدان داده که نزدیک به هشت قرن از تاریخ تالیف کتاب تا امروز دست به دست می‌گشته است.

مرصادالعباد داستان دلکش و بهم پیوسته سرگذشت آدمی از آفرینش تا بازگشت ابدی است. و در سراسر آن مولف هدف آفرینش و زندگی انسان را دریافت معرف الهی و وصول به حضرت او می‌داند. روشنفکری او نفی گفتار حکیمان است که عقل را سبب و آلت معرفت می‌شناسند. اما مثل اینکه دلائل او در نفی عقل، با اینکه در اوج فصاحت بیان می‌شود همه جا خواننده را قانع نمی‌کند.

از زیباییها و دل‌انگیزیهای اندیشه و بیان نجم رازی که بگذریم، کتاب او آیینه‌ی پنداشتهای ساده‌دلانه صوفیان قرن ششم و هفتم است. و اگر چه به دلیل فراوانی نسخه‌های خطی کتاب، و نقل و اقتباسهایی که شعرا و دیگر صوفیان نثرنویس از توجه خانقاه‌نشینان بوده، اما قسمتهایی از آن حتی در عصر مولف هم مورد قبول خواص نبوده است. و خود جایی می‌گوید: "این معانی لایق ادراک هر عقل که آلوده‌ی هواست نباشد، و بیشتر خلق طامات پندارند."

محتویات فصول مختلف کتاب یکدست نیست: چه از نظر شیوه نگارش و ارزش ادبی فصل‌ها برای لذت دل و روح خوانندگان و صاحبان ذوق، و چه از نظر سندیت مطالب برای محققان و به عنوان موادی برای تحقیق در زمینه‌های گوناگون فرهنگ گذشته ایران.

بخشی از کتاب گزیده مرصادالعباد

کمال مرتبه روح در تحلیه روح آمده است به صفات ربوبیت، تا خلافت آن حضرت را شاید، و در این معنی مذاهب مختلف است. روندگان را طایفه‌ای برآنند که: تا تزکیه نفس حاصل نیاید تحلیه روح میسر نشود، و طایفه‌ای گفته‌اند: بی‌تحلیه روح تزکیه نفس میسر نگردد.

مشایخ ما بر آنند که اگر مدت عمر در تزکیه نفس بسر برند نفس تمام مزکی نگردد، و کس به تحلیه روح نپردازد، ولیکن چون اول نفس را به قید شرع محکم کردند، و روی به تصفیه دل و تحلیه روح آوردند، الطاف خداوندی به استقبال گرم پدید آید، و تصرفات جذبات عنایت و فیض فضل الوهیت متواتر گردد، به یک لحظه چندان تزکیه نفس را حاصل شود که به مجاهده همه عمر حاصل نیامدی. ولیکن در بدایت حال، روح طفل‌صفت است، او را تربیتی باید تا مستحق تحلیه گردد. زیرا که روح تا در اماکن روحانی بود هنوز به جسم انسانی تعلق ناگرفته، بر مثال طفلی بود در رحم مادر که آنجا غذایی مناسب آن مکان باید، و او را علمی و شناختی باشد لایق آن مقام، ولیکن از غذاهای متنوع و علوم و معارف مختلف که بعد از ولادت تواند یافت محروم و بیخبر باشد.

همچنین روح را در عالم ارواح از حضرت جلت غذایی که مدد حیات او کند می‌بود، مناسب حوصله و همت روح در آن مقام، و در کلیات علوم و معارف اطلاعی روحانی داشت، ولیکن از غذاهای گوناگون محروم بود. و در آن وقت که به قالب پیوست چون طفلی بود که از رحم به مهد آید، اگر پرورش به وجه خویش نیابد زود هلاک شود. پس مادر مهربان او را در گهواره نهد، و دست و پای او بربندد، تا حرکات طبعی نکند که دست و پای خود بشکند یا کژ کند. و آنگاه او را از غذاهای این عالم که او هنوز غریب آن است نگاه دارد، که هنوز معده او قوت هضم غذای این عالم را ندارد. او را هم به غذایی پروراند از آن عالم، که نه ماه در او بوده است، و با غذاهای آنجایی خو کرده، و آن شیر است ...

کتاب گزیده مرصادالعباد، اثر نجم‌الدین رازی با انتخاب و مقدمه‌ی دکتر محمدامین ریاحی در انتشارات علمی به چاپ رسیده است.

فهرست

فهرست کتاب گزیده مرصادالعباد

در دیباچه کتاب

در بیان مبدا موجودات

در معاش خلق

در معاد نفوس سعدا و اشقیا

در بیان سلوک طوایف مختلف

• مجموعه زبان و ادبیات فارسی 10
• نویسنده: نجم‌الدین رازی
• به انتخاب و با مقدمۀ: دکتر محمدامین ریاحی
• انتشارات: علمی