کتاب مشروطه‌ی ایرانی | ماشاالله آجودانی

درباره‌ی کتاب مشروطه‌ی ایرانی

با توجه به اینکه مفهوم «ولایت» در معنای حکومت و کشورداری، با تلقی شیعه از مفهوم «حکومت» و «ملت» و «دولت» ارتباط تنگاتنگ داشت، چند بخش مهم کتاب مشروطیت ایرانی، به بررسی مفهوم ملت و دولت و بررسی ساختار آن در پیشینه‌ی فرهنگی ما اختصاص یافت. جزئیات این بررسی نشان داد که ساختار جدید مفهوم ملت و دولت، آن گونه که در مشروطیت ایران شکل گرفته بود، تماماً مبتنی بود بر ساختار تلقی شیعه از «ملت» و «دولت». تا این ساختار از طریق زبان، زبان تاریخی و برداشت‌های متفاوت به درستی فهمیده نمی‌شد، رویدادهای تاریخ، زبان باز نمی‌کردند تا تناقض «تجدد» و «مشروطیت» ایران را به نمایش بگذارند.

بسیاری از نتیجه گیری‌های ناروا در تاریخ‌نگاری معاصر از بی‌توجهی به این ساختار و از بی‌توجهی به «زبان تاریخی» این ساختار سرچشمه گرفته است. بحث درباره‌ی حکومت، صرفاً به بحث‌ها و جدل‌های نظری محدود نمی‌شد و در عمل به کشمکش های  دامنه‌دار اجتماعی نیز منجر می‌گردید.

در نخستین فصل این نوشته ساختار دو قدرت مسلط سیاسی و اجتماعی جامعه‌ی ایران در دوره‌ی قاجار، یعنی ساختار سیاسی دین و روحانیون و سلطنت و عوامل آن به صورت مفصل بررسی شده است. چگونگی گسترش قدرت روحانیون در این دوره و نقشی که بر اساس همین قدرت در مشروطیت ایران ایفا کردند، اینجا و آنجا مورد بحث قرار گرفته است. به همین جهت، نخستین فصل این نوشته، عنوان «قدرت و حکومت» را به خود اختصاص داد.

فصل دیگر مشروطیت ایرانی، به سرنوشت پرتناقض روشنفکران مشروطه‌خواه و به سرنوشت آزادی در ایران می‌پردازد و با فصل اول ارتباط بنیادی دارد.هر دو فصل بر وقایعی پرتو می‌افکنند که عمدتاً در 25 سال آخر سلطنت ناصرالدین شاه، و پس از آن تا تشکیل مجلس دوم ملی، رخ داده است.

بخشی از کتاب مشروطه‌ی ایرانی

چنان که یکی از مسائل مهم تاریخ ایران مربوط است به اختلاف ملت و دولت و غالباً این‌گونه برداشت کرده‌اند که این اختلاف فقط ریشه در استبداد سیاسی و استبداد ایرانی داشته است. پیش فرض چنین تفسیری ظاهراً این است که ملت را درمعنای naition یا دست کم به معنی مردم تصور کرده‌اند.

چون درمنابع این دوره و حتی منابع قدیم‌تر از اختلاف ملت و دولت و یا لزوم اتحاد ملت و دولت به کرّات سخن رفته است، چنین پنداشته‌اند که این اختلاف فقط ریشه دراستبداد سیاسی دارد و مربوط است به اختلاف ملت در معنای  naition، با دولت. حتی از این فراتر رفتند و براساس چنین اختلافی ملت را ضداستبداد و آزادی‌خواه هم تصور کردند.

اما ملت در بسیاری از آن کاربردها، به‌خصوص در نوشته‌ی روحانیون مشروطه‌خواه و علمای دینی، همان‌گونه که به تفضیل نشان داده‌ام به معنی شریعت و گاه به معنی پیروان شریعت است و این اختلاف ملت (شریعت و پیروانش) با دولت (سلطنت)، اختلافی است قدیمی و تماماً مبنی بر تلقی شیعه از حکومت و جنبه‌ی مذهبی و شریعتی دارد. به عبارت روشن‌تر، وقتی در این نوع کاربردها از لزوم و ضرورت اتحاد دولت و ملت یا ضرورت اجرای قوانین ملی و عدم اختلال درآ ن سخن به میان می‌آید، منظور این است که دولت باید مطابق شریعت و قوانین شریعت عمل کند.

اشتباه نشود، من منکر آن نیستم که استبداد در جدایی ملت و دولت (هر دو کلمه را به‌معنی جدید آن به کار برده‌ام) نقش مهمی داشته است. چنین نقشی نباید ما را از تاثیر نقش اساسی تلقی شیعه از حکومت و اختلاف شریعت و علمای شریعت [ملت] با دولت و سلطنت، بر سر حکومت و اداره‌ی اجتماع غافل کند. حقیقت این است که در کنار استبداد سیاسی، نوع تلقی شیعی حکومت و دین و مذهب و مهم‌تر از آن تلقی علمای شیعی که رؤسای ملت و شریعت بودند، در ایجاد چنین شکاف و اختلافی بین ملت و دولت وباز مهم‌تر از آن، در ایجاد موانع  بر سر راه رشد جامعه‌ی مدنی و دستاوردهای آن نقش مهمی داشته است.

کتاب مشروطه‌ی ایرانی به قلم دکتر ماشاالله آجودانی در نشر اختران به چاپ رسیده است.

نویسنده

"ماشاءالله آجودانی" نویسنده و تاریخ شناس ایرانی است که در سال 1329 در شهر آمل متولد شد. او تحصیلات عالیه خود در رشته های زبان و ادبیات فارسی آغاز و تا مقطع دکتری در دانشگاه تهران به اتمام رساند. او آثار مختلفی را به چاپ رسانده است. دیگر آثار ماشاءالله آجودانی عبارت اند از: 1- یا مرگ یا تجدد. 2- ایران، ناسیونالیسم و تجدد. 3- هدایت، بوف کور و ناسیونالیسم. 4- ایران در گذر روزگاران.

فهرست

پیش گفتار قدرت و حکومت بخش نخست: گذرگاه خشونت بخش دوم: تلقی شیعه از حکومت بخش سوم: «ولایت فقیه» در دوره قاجار بخش چهارم: وحدت تصوف و تشیع بخش پنجم: مجتهدان طرفدار نظریه ی «ولایت فقیه» بخش ششم: روحانیون و قدرت، روشنفکران و آزادی بخش هفتم: اندیشیدن و آزادی بخش هشتم: «ملت» و «دولت» بخش نهم: «ملت» و «ملی» بخش دهم: اختلاف ملت و دولت «مفهوم جدید ملت» از دفتر روشنفکری بخش یازدهم: در قلمرو ترس: عصر سنت و نو آوری بخش دوازدهم: مشیرالدوله بخش سیزدهم: مستشارالدوله بخش چهاردهم: رشدیه و مدارس جدید بخش پانزدهم: میرزا علی خان امین الدوله بخش شانزدهم: افسانه ی مَلکَم بخش هفدهم: در جست و جوی اصلیت مشروطه بخش هجدهم: بحران تجدد بخش نوزدهم: اجتماعیونِ عامیون یادداشت ها نمایه

• نویسنده: دکتر ماشاءالله آجودانی
• انتشارات: اختران