کتاب دستور تاریخی زبان فارسی - ناتل خانلری

کتاب دستور تاریخی زبان فارسی با تألیف دکتر پرویز ناتل خانلری و به کوشش دکتر عفت مستشارنیا توسط انتشارات توس به چاپ رسیده است.

دستور زبان فارسی، درسی است که از پایه های اول آموزش ابتدایی تا تحصیلات تکمیلی همراه ما خواهد بود و درست خواندن و درست نوشتن مان را تضمین می کند. دستور زبان فارسی خود به شاخه های متعددی تقسیم می شود، که یکی از مهم ترین آن ها دستور تاریخی زبان فارسی می باشد. در درس دستور تاریخی زبان فارسی در واقع دانشجویان نه تنها با تحول دقیق دستور زبان آشنا می شوند بلکه با زبان فارسی و متون آن، شناخت درست ترکیبات و کاربرد های گوناگون مقولات دستوری نیز آشنا می شوند و این مهّم را کثرت مثال ها و شواهد که از متون فارسی نقل شده اند، به مراتب آسان تر می سازد. بدین گونه کمتر درسی را می توان از جهات آشنایی عمیق دانشجویان با متون فارسی، با درس دستور تاریخی زبان فارسی مقایسه کرد.

کتاب "دستور تاریخی زبان فارسی" منبعی است جامع و کامل که در زمینه درس 《دستور تاریخی زبان فارسی》 به یاری اساتید و دانشجویان گرامی آمده است. تلاش گردآورنده ی این کتاب بر این بوده است که مطالب کهن، وقت گیر  و پر تَکَلُف را حذف و مطالبی که ضروری و حیاتی می باشند را با زبان روان و بدون تکلف ارائه دهد. کتاب مذکور از هفت بخش تشکیل شده است که عبارتند از: 1- دوره های سه گانه تحول 2- واک های فارسی3- ساختمان فعل 4- وجوه فعل 5- ساختمان کلمه 6- تحول حروف 7- ساختمان جمله

به طور کلی بعد از مطالعه ی این کتاب، مخاطبین با دوره ی رشد و تکوین، دوره فارسی دری، دوره تحول اخیر، دگرگونی واک ها، مصوت ها و صامت ها، ادغام، قلب و حذف، انواع فعل (ساده، پیشوندی، مرکب، ناگذر)، وجوه مختلف فعل (وجه اخباری، استمراری، نقلی، پیشین، تمنایی و غیره)، ساختمان کلمات و تحول حروف آشنا خواهند شد.

فهرست

• دوره های سه گانه تحول
• واک های فارسی
• ساختمان فعل
• وجوه فعل
• ساختمان کلمه
• تحول حروف
• ساختمان جمله

برشی از متن کتاب

• دوره های سه گانه تحول

دوم: دوره فارسی دری 15) تاخت و تاز و کشتار هراس انگیز مغول در ربع اول قرن هفتم خراسان را که بیش از سه قرن محل رشد و نشو و نمای زبان و ادبیات فارسی بود یک سره ویران و با خاک یکسان کرد و تا پایان دوره ایلخانان آن خطه دیگر آن مرکزیت و اهمیت را از حیث ایجاد آثار ادبی باز نیافت. نویسندگان و شاعرانی که زاده یا پرورش یافته آن سرزمین بودند اگر جان به در بردند به جنوب و مغرب ایران گریختند و در آن نواحی پناهی یافتند. بهاء ولد و فرزند بزرگوارش جلال الدین محمد بلخی و شمس قیس رازی و سیف فرغانی و کمال خجندی را برای مثال می توان نام برد. اما بیش تر کسانی که از نیمه قرن هفتم به بعد در ادبیات فارسی نام و آوازه ای دارند از مردم مرکز و جنوب و مغرب ایرانند. سعدی شیرازی، رشید الدین فضل الله همدانی، وصاف الحضره شیرازی، ناصر منشی کرمانی، ابوالقاسم کاشانی، شرف الدین علی یزدی از این گروهند. در مدتی بیش از یک قرن که ایلخانان مغول با قدرت در ایران فرمان می راندند مرکز سلطنت در مغرب ایران ‐مراغه و سلطانیه و تبریز‐ بود و پس از ضعف آن دولت و ظهور حکومت های مختار در نواحی مختلف، شیراز و کرمان و اصفهان و بغداد مرکزیت یافت. در دوران پیش از این نواحی از مرکز ادبی ایران، یعنی خراسان، دور بودند و به این سبب فارسی دری هنوز میان عموم طبقات رواج انتشار نیافته بود. گویش های متعدد محلی در هر قسمت زبان عامه مردم بود و تنها کسانی که اهل علم و ادب بودند فارسی دری را می آموختند و در آثار دیوانی و اداری و علمی و ادبی به کار می بردند،  اما همین کسان در خانه و بازار به گویش محلی خود متکلم بودند. بنابراین فارسی دری زبان مادری و طبیعی ایشان نبود و تنها از راه درس خواندن این زبان را می ‌آموختند. قول شمس قیس رازی در المعجم مبنی بر این که مردم عراق از شعر فارسی دری لذت نمی ‌برند و شعر های محلی خود را بر آن ترجیح می ‌دهند، و وجود بیت ها و مصراع هایی در کلیات سعدی شیرازی که به گویش محلی شیراز است و غزل هایی از همام به گویش تبریزی و غزل هایی از اوحدی به گویش اصفهانی و شعر هایی در بعضی مجموعه‌ ها به گویش نیریزی و شیرازی و غزلی ملمع در دیوان خواجه حافظ با مصراع هایی به زبان شیرازی همه شواهد صریحی است بر آن که زبان گفتار روزانه این شاعران با زبانی که در آثار خود به کار می ‌برند، یعنی فارسی دری، یکسان نبوده است. حاصل این وضع تحولی در زبان ادبی و رسمی بود که بعضی از موارد و نکات آن از این قرار است: 16) زبان ادبی که نزد معلم فرا می گرفتند از جهات متعدد تلفظ و ساخت کلمات و ترتیب اجزاءِ کم کم رو به وحدت و ثبوت می رود. ...

مؤلف: دکتر پرویز ناتل خانلری به کوشش: دکتر عفت مستشارنیا انتشارات: توس