کتاب سرگذشت نجوم در ایران (فرهنگ و تمدن ایرانی)

کتاب سرگذشت نجوم در ایران از مجموعه ی فرهنگ و تمدن ایرانی تالیف شکوه حاجی نصرالله از سوی نشر افق به چاپ رسیده است.

پدیده ای که توجه انسان های نخستین را بسیار به خود جلب کرد آسمان و ستارگانش بودند. آن ها با گذشت زمان، پیشرفت علم و مطالعه ی اجرام آسمانی، توانستند تقویم را طراحی کنند. کتاب حاضر به بررسی سرگذشت نجوم بیش از تاریخ، آغاز تاریخ و ایران باستان و پس از آن می پردازد. همچنین نقش مردم ایران را در شکل گیری علم نجوم مورد بررسی قرار می دهد. در این اثر می خوانیم ایرانی ها پس از دو سده زندگی زیر سلطه ی اعراب با پیدایش دولت سامانی، به استقلال رسیده و مبارزاتی را علیه سلطه گران انجام دادند. این مبارزات بر فرهنگ، ادبیات، علم و هنر ایران تاثیری بنیادی گذاشت. در اویل این دوره ها، دانشمندانی مانند زکریای رازی. ابونصر فارابی و سپس ابن سینا و بیرونی در زمینه ی نجوم کتاب های مهمی را تالیف کردند. در دوره ی طاهریان با شکل گیری نخستین رصدخانه در نیشابور، علم نجوم به پیشرفت های چشم گیری دست یافت. سال ها بعد با شکل گیری حکومت غزنویان و علاقه ی شاهان غزنوی به اخترگویی، علم نجوم بسیار مورد توجه قرار گرفت. ابوریحان بیرونی را می توان به عنوان درخشان ترین چهره ی نجومی این دوران نام برد. با حمله ی چنگیزخان مغول به ایران نجوم و دانشمندان مرتبط با این رشته مانند علوم دیگر بسیار رو به ضعف نهادند. اما بعد از انتخاب شدن مراغه به عنوان پایتخت مغول ها، خواجه نصیرالدین طوسی توانست با تلاش های بسیار، اولین رصدخانه ی علمی را در مراغه برپا کند. افتتاح این رصد خانه آغاز مرحله ای جدید در تاریخ اختر شناسی بود. سال ها بعد با شکل گیری مشروطیت و تحصیل تعدادی از دانشمندان در خارج از کشور، گاه شمار نجومی تحت عنوان گاه شمار هجری شمسی ابداع و در مجلس به عنوان تقویم رسمی ایران به تصویب رسید. هم اکنون نجوم و اختر شناسی به عنوان رشته ی تحصیلی در دانشگاه های کشور آموزش داده می شود و تحقیقات بسیاری در رصد خانه ی مدرن مرکز ژئو فیزیک دانشگاه تهران انجام می گیرد.

فرهنگ تمدن ایرانی مجموعه کتاب هایی است که درباره ی عناصر سازنده ی فرهنگ و تمدن در ایران امروز برای نوجوانان تالیف شده است. هر کتاب از این مجموعه به موضوعی خاص مرتبط با فرهنگ و هنر این مرز و بوم می پردازد و گزارش جذابی از سیر تکامل و تاریخی آن از گذشته تا امروز ارائه می دهد. کتاب حاضر به بررسی سرگذشت نمایش می پردازد و می کوشد با نثری روان و تصویرهایی گویا با عموم خوانندگان ارتباط برقرار کند.

فهرست

فصل اول: نجوم در ایران پیش ار تاریخ و آغاز تاریخ فصل دوم: نجوم در ایران باستان فصل سوم: نقش ایرانی ها در شکل گیری نجوم تمدن اسلامی فصل چهارم: تاثیر آزادی افکار بر پیشرفت علم و دانش فصل پنجم: سده ی پنجم قمری عصر بیرونی فصل ششم: از رصدخانه ی مراغه تا رصدخانه ی سمرقند فصل هفتم: دوران صفویه نقطه ی پایان نجوم اسلامی فصل هشتم: نجوم جدید در ایران

برشی از متن کتاب

تنظیم نخستین جدول های ساخت ساعت آفتابی ساعت آفتابی ابزاری نجومی برای سنجش زمان است که باعث شد دانش نجوم و ساخت ابزارهای نجومی رشد کند. نقش ساعت های آفتابی در سنجش زمان برای اجرای اعمال روزانه ی دین اسلام کاملا با جایگاه این ساعت ها در تمدن های یونان و روم باستان متفاوت است. حبش حاسب درباره ی ساعت های آفتابی افقی مطالبی نوشت. صفحه ی اصلی این ساعت افقی بود و شاخص قائم آن به صورت معمول میله ای به شکل مثلث بود که بر صفحه ی افقی عممود می شد. لبه ی میله ی شاخص با صفحه ی افق زاویه ای برابر با عرض جغرافیایی محا می ساخت. سایه ی شاخص بر صفحه ی افقی ساعت گذشت زمان را نشان می داد. به نظر می رسد برای ساختن ساعت آفتابی، نخستین جدول ها را حبش جاسب تنظیم کرده است که در آن ها برای ده عرض جغرافیایی مختلف، زمان سنجی فصلی در انقلاب تابستانی و زمستانی، ارتفاع خورشید و طول و سمت سایه، شاخصی ثبت شده بود. احتمالا حاسب نخستین کسی بود که وقت را به وسیله ی ارتفاع جسمی سماوی به دست آورد. او بر اساس کسوف 829 م وقت را به وسیله ی ارتفاع خورشید محاسبه کرد. گسترش دانش مثلثات در ارتباط با نجوم در دوره های سامانی، مسلمان ها به ویژه ایرانی ها در زمینه ی ریاضیات، هندسه و مثلثات پیشرفت های بسیاری داشتند. در این دوره نیاز اخترشناسان به محاسبه ی فاصله های آسمانی به گسترش دانش مثلثات انجامید. اگر چه یونانیان از گذشته، جدولی را برای محاسبه ی وترهای دایره و رابطه ی میان ضلع ها و زاویه های مثلث قائم الزاویه درست کرده بودند، اما ایرانیان این دانش را بسیار کامل تر کردند. ایرانی ها علاوه بر شناسایی توابع مثلثاتی، آن ها را برای زوایای مختلف با دقت های بسیار حساب کردند و در محاسبه های نجومی به کار گرفتند.      

نویسنده: شکوه حاجی نصرالله انتشارات: افق