کتاب چهره های موسیقی ایران معاصر 1 - هوشنگ اتحاد

 معرفی کتاب چهره های موسیقی ایران معاصر (جلد اول)

با توجه به اهمیت و جایگاه موسیقی، در نمود فرهنگی ملت و کشور، و با در نظر گرفتن مهجوریت این هنر در  طی تاریخ معاصر ایران، نویسنده بر آن شده تا با معرفی چهره‌ها و شخصیت‌هایی که در این زمینه حرفی برای گفتن داشته‌اند، دین خود را به این هنر و هنرمندان تا حدی ادا نماید، مخاطبان را با این مقوله آشنا نموده و تا حدی در رفع این مهجوریت کوشیده باشد. او معتقد است در گذشته‌های نه چندان دور، موسیقی ایرانی جایگاهی شایسته و درخور داشته و بی‌توجهی نشأت گرفته از گذشت زمان، عامل تولید آثاری نه در حد و سطح واقعی موسیقی اصیل ایرانی، گشته‌است، به طوری که علاوه بر عامه حتی قشر روشنفکر و اهل مطالعه با موسیقی کشور خود بیگانه شده‌اند. پس لزوم پرداختن به این هنر در نگاه نویسنده بیش از پیش نمود می‌یابد. از این‌رو وی با تحقیق و پژوهش و تألیف این اثر، در راستای نزدیکی افراد به خصوص نسل جوان با فرهنگ و هنر در زمینه موسیقی کوشیده است.

نگارش کتاب حاضر، با بیان شرح حال و معرفی بیش از سی شخصیت‌موسیقیایی ایرانی صورت گرفته است. ابتدا با پرداختن به شخصیت آقا علی‌اکبر فراهانی که سرسلسله خاندان موسیقی ایران در یک قرن و نیم گذشته به حساب می‌آید، مطالب را آغاز نموده است و در ادامه اشخاصی که در موسیقی ایران اثرگذار بوده‌اند، اعم از موسیقی‌دان، موسیقی‌شناس، نوازنده، خواننده، ترانه‌سرا، سازندۀ ساز، کارشناس موسیقی و رهبر ارکستر، مدّ نظر قرار داده شده‌اند و همان طور که ذکر شد تعداد آنها در این اثر به بیش از سی تن می‌رسد. چنانچه تصویری از چهره شخصیت مورد نظر در یافته‌های نویسنده به دست آمده، ابتدای شرح حال وی گنجانده شده تا ارائه اطلاعات علاوه بر متن به صورت بصری نیز صورت گرفته و کامل‌تر شود. شرح مختصری از سبک موسیقی، آثار و درجاتی که فرد، به سبب این هنر کسب نموده و تشریح شرایط و دورانی که می‌زیسته در ابتدای  معرفی نامه‌‌اش بیان شده است. اتفاقات و رخدادهای مهم زندگی هر شخصیت با ذکر تاریخ و البته به صورت مستند بیان گشته است؛ سعی نویسنده بر آن بوده تا تنها به نقل روایات و یافته‌های معتبر بپردازد؛ از این‌رو برای آنچه مدرکی مخدوش یافته، در نقل مطالب، امانت را رعایت کرده و  به همان شکل یافته شده، آن را بیان نموده و از اظهارنظرهای شخصی  خودداری کرده است. در خلال شرح حال‌ها، نقل‌هایی از دیگر بزرگان و سرشناسان پیرامون شخصیت مورد نظر تبیین شده تا جایگاه وی را در نزد دیگران مشخص سازد. گاه نیز در میان گفته‌ها به نقل خاطرات و داستان‌هایی مرتبط روی آورده که ضمن تلطیف فضای کتاب، اطلاعات خواندنی و مفیدی را به دست می‌دهد و به این ترتیب این چهره‌ها را، هنرشان را و سختی‌ها و مرارت‌هایی که در حفظ و رشد این هنر به جان خریده‌اند، به علاقه‌مندان می‌شناساند.

برشی از متن کتاب

آقا علی‌اکبر فراهانی، معروف به جناب میرزا/ 1200 - 1236 ش. / 1237- 1274 ق: موسیقی‌دان و نوازنده تار در عصر قاجار، سر سلسله خاندان موسیقی و سررشته ردیف موسیقی ایران در یک و نیم قرن اخیر، پدر میرزا عبدالله و میرزا حسینقلی آقا علی‌اکبر فراهانی سر سلسله خاندان هنرمندی است که بعد از او در موسیقی دست داشته‌اند و نواده‌هایش از استادان موسیقی هستند. آنچه امروزه به نام ردیف دستگاه‌های موسیقی ایران می‌شناسیم در واقع روایت آقا علی‌اکبر فراهانی است (شعبانی، 1351، ص 641). دوست‌علی خان معیرالممالک می‌نویسد: «وی از موسیقی‌دانان ردیف اول بود و تنها راه را به سرحد کمال خودش می‌نواخت. از سرورالملک شنیدم که پنجه او را می‌ستود و می‌گفت: چون آقا علی‌اکبر مضراب بر سیم آشنا می‌ساخت، من در عالمی دیگر سیر می‌کردم و نوازندگی خود را از یادم می‌رفت. این قضاوت از استادی مانند سرورالملک درباره او اهمیت فراوان دارد و می‌رساند که تا چه حدی قدرت و مهارت داشته است. آقا علی‌اکبر شب‌ها در تار خود را کنار بستر می‌نهاد و می‌خوابید و گاه در نیمه شب بیدار شده گوشه‌ای تازه می‌نواخت. یک شب کسی در خواب به او می‌گوید رِنگ اصول را که از قطعه‌های حُدی است و به کلی فراموش شده به تو می‌آموزم و چنان [نیز] می‌کند . علی اکبر در دل شب از خواب جسته میان بستر تار را از کنار برمی‌گیرد و آهنگی را که در عالم رؤیا آموخته بود می‌نوازد. روز بعد رِنگ را به برادرزاده‌اش آقا غلامحسین می‌آموزد و بعداً او به پسر عموهای خود میرزا حسینقلی و میرزاعبدالله تعلیم می‌دهد. شیخ شیراز در یکی از غزل‌های شیوای خویش از این مقام یاد می‌کند: به دوستی که ز دست تو ضربت شمشیر            چندان موافق طبع افتدم که ضرب اصول نگارنده این داستان را از میرزا حسینقلی به یاد دارم و رِنگ مزبور را نیز از او شنیده‌ام. میرزا حسینقلی پس از فوت پدر با کمک برادر و استعداد و همت خود، پنجه‌های او را احیا و مقام استادی وی را احراز کرد. صنیع‌الملک با آبرنگ مجلس تعلیم آقا علی‌اکبر را نقش کرده که استاد با تارش در میان و چند تن از شاگردان سرشناسش گرد او دیده می‌شوند. این اثر را نزد میرزا عبدالله که او نیز از نوازندگان بی‌بدیل تار بود دیدم و در خریداری‌اش هرچه بیشتر اصرار ورزیدم کم‌تر نتیجه گرفتم» (معیر، 1336 ، صص275 - 277) نوازندگان و خوانندگان در دستگاه‌های حکام، خاصه سلاطین قاجار، هم در محافل خصوصی و هم در مراسم مناسبتی مانند مراسم آش‌پزان مجلس گردان بودند. به جز نوازندگانی که آنان را عمله طرب می‌خواندند در مراسم میهمانی‌ها و عروسی‌ها شاهد حضور نوازندگانی هستیم که غالباً مطرب خوانده می‌شدند. نوازندگان روستایی به جز استفاده از آواز و سازهایی مانند کمانچه و غیره، از طبل بزرگ و سُرنا هم استفاده می‌کردند. نوازندگان و خوانندگانی که با یکدیگر همکاری داشتند غالباً «دسته» می‌نامیدند. در دوره ناصرالدین شاه دو دسته شهرت فراگیری داشتند که سردسته هر دوی آنها نابینا بودند. یکی معروف به دسته مؤمن کور بود که خود ردیف‌دان بود و اعضایش را شخصاً تعلیم داده بود و به‌جز همسرش که ضرب و دف می‌زد هر دو دخترانش در دسته او بودند، که یکی ارگ دستی می‌نواخت و دیگری در رقص مهارت داشت؛ و دیگری دسته کریم کور بود که خود پنجه به تار و کمانچه داشت و دخترش نیز کمانچه می‌نواخت. خواننده‌ای به نام حسین، آواز می‌خواند و ضرب می‌گرفت و صادق نامی هم دف می‌زد.

فهرست

فهرست تصاویر

• پیش‌گفتار
• آقا علی‌اکبر فراهانی، معروف به جناب میرزا
• آقا غلامحسین، معروف به دماغ کج
• آلفرد ژان باپتیست لومر
• علی‌اکبر شیرازی، معروف به شیدا
• میرزا عبدالله
• علی خان نایب السلطنه، معروف به حنجره دریده
• اسدالله اصفهانی، معروف به نایب اسدالله
• محمد صادق سرورالملک
• حبیب سماع حضور
• سید احمدخان ساوه‌ای سارنگی
• میرزا حسینقلی معروف به جناب میرزا
• محمد نصیر حسینی ملقب به فرصت الدوله، معروف به فرصت شیرازی و میرزا آقا
• سید رحیم اصفهانی
• غلامرضا مین باشیان، معروف به سالار معزز
• مهدی قلی خان هدایت ملقب به مخبرالسلطنه، معروف به خان خانان
• علی‌خان دولو قاجار ملقب به صفاعلی، معروف به ظهیرالدوله
• ابوالحسن اقبال آذر، معروف به اقبال السلطان
• حسین اسماعیل زاده
• حسین هنگ آفرین، معروف به حسین خان «رِ»
• غلامحسین درویش معروف به درویش خان
• مهدی صلحی معروف به منتظم الحکما
• حاج آقا محمد ایرانی مجرد معروف به حاج آقا محمد
• حسین خضوعی معروف به میرزا حسین ساعت ساز
• ابراهیم آژنگ معروف به ابراهیم ویولنی
• سید محمد صادق شهاب اصفهانی معروف به شهاب چشم دریده
• باقرخان رامشگر
• اُوانس آبکاریان معروف به یحیی دوم
• مهدی نوایی
• اسماعیل قهرمانی
• تقی دانشور، معروف به اعلم السلطان
• حسن وحید دستگردی، ملقب به سلطان الشعرا
• جهانگیر حسام معروف به حسام السلطنه
• کتاب‌نامه
• نمایه

• نویسنده: هوشنگ اتحاد
• انتشارات: نشر نو