کتاب مقدمه ای بر مبانی عرفان و تصوف | سجادی

درباره کتاب مقدمه ای بر مبانی عرفان و تصوف 

این کتاب روایتی از اندیشه ها و آثار متصوفه و عرفای بزرگ ایران و جهان اسلام است و چون برای تدریس در دانشگاه ها تألیف گردیده، مطالب آن به طور خلاصه و موجز نوشته شده اند و به جنبه های مثبت تصوف و عرفان بیشتر توجه شده است. اما برای استفاده ی عام تر از این کتاب، فهرستی از منابع و مآخذ و هم چنین کتابشناسی عرفان و تصوف در انتهای آن گنجانده شده است. این اثر ارزشمند برای استفاده ی دانشجویان دوره ی کارشناسیِ رشته ی زبان و ادبیات فارسی در هشت فصل به رشته ی تحریر درآمده است: 1- تصوف و عرفان 2- مقامات و حالات در تصوف 3- تصوف از قرن دوم تا قرن پنجم هجری 4- تصوف در دو قرن ششم و هفتم هجری قمری 5- تصوف در دو قرن هشتم و نهم هجری قمری 6- فرقه های صوفیه 7- مستحسنات متصوفه - اصطلاحات و رموز 8- عشق عرفانی در ادبیات فارسی

تصوف مصدر باب تفعّل عربی، مصدری است که از اسم ساخته شده، به معنی «صوف پوشیدن» و «پشمینه پوشی» است. از میان وجوه اشتقاق مختلفی که برای کلمه ی صوفی وتصوف بیان شده، منسوب دانستن آن به «صوف» به معنی پشم، از نظر قواعد صرف عربی بیشتر قابل قبول است. پشمینه پوشی نشانه ی زهد و تقوا و بی اعتنایی به دنیا بوده است و تصوف طریقه ی زهد و قناعت، ترک دنیا و تجمل به شمار می آمد که از قدیم روش زاهدان، عابدان و دینداران بوده است.

از قرن دوم هجری قمری، نام صوفی و جماعت صوفیه در کشورهای اسلامی پیدا شده و نظر فقیهان و متشرعان و نیز حکیمان و فیلسوفان را به خود جلب کرده است. اولین کسی هم که به عنوان صوفی مشهور شده و این لقب را گرفته، ابوهاشم صوفی بوده است. مبانی تصوف و عرفان اسلامی، در جهت نظری: قرآن مجید و احادیث نبوی و اقوال پیشوایان دین و مشایخ؛ و در جنبه ی عملی: سیرت رسول الله (ص) و اصحاب و یاران او و رفتار امامان (ع) و بزرگان دین است. صوفیه و عارفان، بعد از قرآن کریم به احادیث نبوی و روایان دینی بسیار اهمیت داده اند و کتب آنان مشحون از احادیث است و برای بیان هر مطلب حدیثی نقل می کنند.

برشی از متن کتاب مقدمه ای بر مبانی عرفان و تصوف 

فصل دوم: مقامات و حالات در تصوف از مباحث مهم و مشروح تصوف و سیر و سلوک صوفیانه، مقامات و حالات یا احوال است که صوفی و عارف در طریق وصول به حق و کمال حقیقی باید مقامات را طی کند و حالات را که در درون او وارد می‌شود دریابد و از آنها بهره گیرد، اما تعریف هریک از مقام و حال چیست؟ در کشف المحجوب هجویری چنین آمده:«مقام به رفع میم اقامت بود و به نصف میم محل اقامت، این تفصیل و معنی در لفظ مفاهیم، سهو است و غلط، در عربیت مُقام ضم میم اقامت باشد و جای اقامت باشد، و مقام به فتح میم قیام باشد و جای قیام نه جای اقامت بنده باشد اندر راه حق و حق گزاردن و رعایت کردن وی مر آن مقام را تا کمال آن را ادراک کند...

مقام از جمله ی اعمال بود و حال از جمله ی افضال، و مقام از جمله ی مکاسب و حال از جمله ی مواهب...». صوفیه و عارفان در باب مقامات غالباً به این آیه توجه دارند که «وَ ما مِنّا اِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعلُومٌ» سس 37/آ164 و صاحب کشف المحجوب ذیل این آیه می‌نویسد: «پس مقام آدم توبه بود، و از آنِ نوح زهد، و از آنِ ابراهیم تسلیم، و از آنِ موسی اِنابت، و از آن داوود حزن، و از آن عیسی رجا، و از آنِ یحیی خوف، و از آنِ محمد (ص) ذکر؛ و هر چند که هر یک را اندر محل سرّی بود، آخر رجوعشان باز آن مقام اصلی خود بود».

مقامات جمع مقام است، و در ترجمه رساله ی قشیریه درباره مقام چنین آمده است: « و مقام آن بود که بنده به منازلت متحقق گردد بدو، به لونی از طلب و جهد و تکلّف، و مقام هرکسی جای ایستادن او بود بدان نزدیکی و آنچه به ریاضت بیابد، و شرط آن بود که از این مقام به دیگر نیاز نیارد تا حکم این مقام تمام به جایی نیارد...» و درباره ی حال می نویسد: «حال نزدیک قوم، معنی ای است که بر دل درآید بی آنکه ایشان را اندر وی اثری باشد و کسبی، و آن از شادی بود یا از اندوهی، یا بسطی یا قبضی یا شوقی یا هیبتی یا جنبشی، احوال عطا بود و مقام کسب، و احوال از عین جود بود و مقامات از بذل مجهود، و صاحب مقام اندر مقام خویش متمکن بود و صاحب حال برتر می‌شود.» ...

فهرست

فصل اول: تصوف و عرفان

فصل دوم: مقامات و حالات در تصوف

فصل سوم: تصوف از قرن دوم تا قرن پنجم هجری

فصل چهارم: تصوف در دو قرن ششم و هفتم هجری قمری

فصل پنجم: تصوف در دو قرن هشتم و نهم هجری قمری

فصل ششم: فرقه های صوفیه

فصل هفتم: مستحسنات متصوفه - اصطلاحات و رموز

فصل هشتم: عشق عرفانی در ادبیات فارسی      

• مولف: دکتر سید ضیاءالدین سجادی
• انتشارات: سمت