کتاب دستور تاریخی زبان فارسی - ابوالقاسمی

کتاب دستور تاریخی زبان فارسی تالیف دکتر محسن ابوالقاسمی توسط انتشارات سمت به چاپ رسیده است.

دستور تاریخی، دستور زبانی است که قواعد صرفی و نحوی زبان را در دوران گذشته بررسی می کند و درباره ی تاریخ پیدایش، رواج و متروک شدن این قواعد بحث می کند؛ درواقع به یک زبان و چگونگی تغییرات یک واژه قدیمی تا عصر حاضر اشاره دارد.

این اثر، خلاصه ای از کتاب دستور تاریخی زبان فارسی از دکتر ابوالقاسمی می باشد که در سال 1375 توسط انتشارات سمت به چاپ رسیده بود و حاوی اطلاعات جامع و کاملی در زمینه دستور تاریخی است که به فهم و تفسیر متون کهن کمک شایانی می کند. کتاب مذکور در 3بخش مجزا به کمک مخاطبانش آمده است که عبارتند از: 1-قواعد دستوری ایران باستان 2-قواعد دستوری ایران میانه غربی 3-قواعد دستوری فارسی دری

در بخش اول به آواشناسی ها (اعم از مصوت های ایرانی باستان، گردش های مصوتی، صامت های ایرانی باستانی و نیم مصوت ها)، قید ها، حروف ربط و اضافه، و واژه سازی در ایران باستان اشاره می کند و بخش دوم را به آواشناسی، اسم (اعم از اسم های معرفه و نکره، مفرد و جمع، مضاف و مضاف الیه، صفت و موصوف و منادا)، صفت، عدد، حروف ربط، حروف اضافه و واژه سازی در ایران میانه غربی اختصاص می دهد. و نهایتاً در بخش سوم به عدد، صفت، قید، فعل (اعم از ماده، ماده های مضارع و ماضی، ماده نقلی، افعال مرکب، وجه تمنایی، فعل های کمکی و...)، حروف ربط و اضافه و اصوات در فارسی دری می پردازد.

 

برشی از متن کتاب

بخش اول: قواعد دستوری ایران باستان فعل در ایران باستان فعل در ایران باستان‌ مقوله های ذیل را دارد:

• ریشه: ضعیف، افزوده و بالانده؛
• ماده: مضارع، نقلی، ماضی، آینده، مجهول، و اداری، جعلی، آغازی، آرزویی و تشدیدی یا تکراری؛
• باب: گذرا، ناگذرو مجهول؛
• وجه: اخباری، امری، التزامی، تمنایی و انشایی؛
• زمان: مضارع، ماضی استمراری، ماضی نقلی، ماضی بعید، ماضی ساده و آینده؛
• شمار: مفرد و مثنی و جمع؛
• شخص: اول، دوم و سوم شخص؛
• شناسه ها: شناسه های خاص فعل مضارع، شناسه های خاص فعل ماضی، شناسه های خاص فعل امر، شناسه های خاص ماضی نقلی، شناسه های خاص فعل التزامی، شناسه های خاص فعل تمنایی. هریک از شناسه های شش گانه بالا بر دو گونه اند: شناسه های خاص باب گذرا، شناسه های خاص باب ناگذر؛
• فعل مرکب؛
• پیشوند های فعلی؛
• مشتق های اسمی و صفتی؛
• نشانه های نهی و نفی.

ریشه ریشه جزئی است که میان لغت های تشکیل دهنده یک خانواده لغوی مشترک است و معنی اصلی آن لغت ها را در بردارد. در ایرانی باستان، ریشه به سه صورت ظاهر می شود: 1)صورت ضعیف و آن صورتی از ریشه است که  aندارد؛ 2)صورت افزوده و آن صورتی از ریشه است که a دارد؛ 3)صورت بالانده و آن صورتی از ریشه است که به جای a،  ā دارد. در صورتی که ریشه m و n داشته باشد غالباً صورت ضعیف آن بی n وm و صورت افزوده آن با n وm  است. ... . در اساس، هریک از صورت های سه گانه ریشه، به منظوری خاص به کار برده می شده اند. فعل مجهول از صورت ضعیف، و فعل واداری از صورت بالانده ریشه ساخته می شده است. ... . بخش سوم: قواعد دستوری فارسی دری   صفت در فارسی دری صفت در فارسی دری مقوله های زیر را دارد: الف) بسیط و مشتق و عبارت و مرکب (در واژه سازی از بسیط و مشتق و عبارت و مرکب گفت وگو به میان خواهد آمد)؛ ب) جنس: مذکر و مونث؛ ج) شمار: مفرد و مثنی و جمع؛ د) درجات صفت. جنس صفت در فارسی دری جنس ندارد. صفت های مونث عربی وارد فارسی دری شده اند و از این صفت ها گاهی برای اسم های مونث عربی استفاده می شود: اعمال شاقّه، قرون وسطی. شمار: مثنی و جمع مثنی خاص صفت های دخیل از عربی است که برای صفت های دخیل از عربی به کار می رود: دولتین متعاهدتین برای مثنی کردن و جمع بستن صفت ها همان قواعدی که برای مثنی کردن و جمع بستن اسم به کار می روند، به کار برده می شوند. درجات صفت: تفصیلی و عالی فارسی دری دونوع صفت تفضیلی دارد: الف) صفت های تفضیلی قیاسی. این گونه صفات از صفت مطلق با پسوند [_تَر] (فارسی میانه زردشتی: tar) ساخته می شوند: صفت مطلق بزرگ صفت تفضیلی بزرگ تر ب) صفت های تفضیلی سماعی. این گونه صفات دو منشا دارند: 1- صفت های تفصیلی سماعی ای که بازمانده های صفت های تفضیلی سماعی فارسی میانه اند: فره، که، مه، به، بیش، پیش، کم، سره. 2- صفت های تفضیلی سماعی دخیل و آن ها اسم های تفضیلی عربی هستند، که در فارسب به عنوان صفت تفضیلی به کار می روند: افضل، اشهر، اعظم، اولی.

فهرست

بخش اول: قواعد دستوری ایران باستان بخش دوم: قواعد دستوری ایران میانه غربی بخش سوم: قواعد دستوری فارسی دری  

تالیف: دکتر محسن ابوالقاسمی انتشارات: سمت