کتاب بازخوانی هابرماس

معرفی کتاب بازخوانی هابرماس

مهر ماه سال 1372 در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران پایان نامه ای با عنوان "جایگاه عقلانیت در اندیشه سیاسی یورگن هابرماس" توسط "حسینعلی نوذری" نگارش شد که کتاب حاضر شکل مبسوطی از آن پایان نامه است. نویسنده در سال 1373 با اصلاحیات جزئی و تغییراتی که پس از مطالعه آثار جدید هابرماس، در این رساله به وجود آورد، به طور کلی اساس و ساختار آن را دگرگون کرد و از دل آن اثر تازه ای بیرون کشید و آن را به دست چاپ سپرد.

او در این کتاب سعی کرده است مضامین و نکته های موجود در اندیشه های هابرماس، این فیلسوف بزرگ آلمانی را به تفصیل بیان کند و دامنه وسیع دانش پیچیده نظری و مباحث فنی و دشوار فلسفی او را به همه علاقه مندان ارائه دهد. از آن جایی که هابرماس فیسلوف و پروفسور مهمِ قرن بیستم به شمار می رود، دانستن دیدگاه های او در خصوص نظریه های مختلفی مثل عقلانیت تفاهمی و اخلاق گفتمانی که تاثیر بسیار عمیقی بر فلسفه گذاشته است، می تواند برای بسیاری از مردم جذابیت داشته باشد.

اما کتاب حاضر به هیچ وجه فقط به طرح نظریات این پروفسور مشهور نمی پردازد بلکه سعی دارد به بررسی، تحلیل و تبیین محتوای این نظریات نیز پرداخته و آن ها را از جنبه های مختلف آنالیز کند. "بازخوانی هابرماس" به معرفی کارهای این فیلسوف بزرگ می پردازد و نظریه های او را از نخستین آثارش در مورد حوزه های عمومی تا جدیدترین آن ها درباره حقوق، دولت و سیاست مورد بررسی قرار می دهد.

برشی از متن کتاب بازخوانی هابرماس

دیدگاه های هابرماس در واقع ثمره تلاش های فکری و فلسفی مکتب فرانکفورت و اوج تکامل دستاوردهای آن به شمار می رود. ولی در عین حال واجد جهت‌گیری و زمینه و پیشینه نظری نسبتا متفاوتی نیز است. در روند تکامل اندیشه هابرماس گرایش‌ها و حوزه‌های مختلفی نظیر انسان‌شناسی فلسفی، هرمنیوتیک و کاربردشناسی زبان مطرح شدند که جریان های نظری متنوعی را بسط و گسترش دادند. جریان‌هایی که نسل قدیمی‌تر مکتب فرانکفورت آن ها را در جریان های مهجور و حتی خصمانه تلقی می کردند.

مع ذالک دیدگاه‌ها و مطالعات هابرماس تدریجا به تدوین نظریه‌ای انجامید که قطعاً انگیزه‌های آن اهداف اصلی نظریه انتقادی بودند و بر مبنای نوع نگرش بین الاذهانی زبان شناختی کنش اجتماعی پایه ریزی شده است. هابرماس از طریق دغدغه و توجه به فلسفه هرمنیوتیک و تحلیل وینگنشتاین از زبان به این مقدمات محوری رسید. وی از تحلیل‌های زبانی ویتگنشتاین آموخت سوژه های انسانی همواره به کمک ابزار نیل تفاهم از طریق زبان با یکدیگر ارتباط برقرار می‌سازند لذا این امر یک پیش شرط اساسی و اجتناب ناپذیر برای بازتولید حیات اجتماعی به شمار می رود.

هابرماس در راستای فوق به نقد مارکسیسم و بازسازی ماتریالیسم تاریخی رسید که حاصل آن تدوین و ارائه برداشتی از تاریخ بود که در درون خود واجد وجه مهمی از نظریه کنش بود. به اعتقاد وی اگر وجود ابزار نیل به تفاهم از طریق زبان ویژگی بارز حیات نوع انسانی به شمار می‌رود در آن صورت بازتولید اجتماعی را نمی‌توان صرفاً به وجه کار تنزل داد، آنگونه که مارکس در آثار نظریه خود اعلام کرده بود بلکه برعکس علاوه بر فعالیت مربوط به سلطه بر طبیعت کاربست مربوط به کنش متقابل زبانی نیز وجه مهمی در روند تکامل تاریخی به شمار می رود.
لیکن گام نهایی و مهمی که به تدوین نظریه هابرماس درباره جامعه انجامید زمانی برداشته شد که دو مفهوم کار و تعامل با رده‌ها و مقولات متفاوتی از مفهوم عقلانیت در هم آمیختند. در نظام های فرعی کنش عقلانی هدفمند و متضمن مقصود که وظایف کار اجتماعی و مدیریت سیاسی در چارچوب آن سازماندهی می‌شوند گونه ها از طریق انباشت دانش فنی و راهبردی سر بر می‌آورند. در حالی که در چارچوب نهادی که در آن هنجارهای اجتماعی بازتولید می‌شوند گونه ها از طریق آزاد شدن از قید و بندها و تزریقاتی که مانع ارتباط و مفاهمه می‌گردند سر بر می آورند.
تلاش‌ها و تحقیقات گسترده بعدی هابرماس طی سالهای دهه 1970 در بخش نظریه خود در واقع تداوم خطوط الگویی است که وی در کتاب شناخت و علائق انسانی درباره جامعه ارائه داده بود مطابق با الگوی مذکور نظام‌های کنش سازمان یافته بر حسب معیاری عقلانی و هدفمند از فضای کار بستر ارتباطی روزمره متمایز می‌شوند.

این پروژه برای نخستین بار در شکلی منسجم و نظام یافته در کتاب دو جلدی نظریه کنش مفاهمه ارائه شد. در این کتاب دستاوردهای رشته های مختلف علوم انسانی و اجتماعی و حاصل تحقیقات و مطالعات بسیار پر دامنه و متنوع در قالب نظریه‌ی واحد با یکدیگر تلفیق و ترکیب گشتند. در این نظریه عقلانیت کنش مفاهیمی در چارچوب نظریه کنش کلامی بازسازی شده است و با بازنگری دقیق و جامع در تاریخ نظریه های جامعه شناسی از وبر گرفته تا پارسونز به صورت مبنایی برای نظریه جامعه درآمده است و بالاخره به ارجاعی برای شناخت انتقادی جامعه معاصر تبدیل گردید.