کتاب تاریخ ایران کمبریج (جلد سوم - قسمت چهارم)

کتاب تاریخ ایران کمبریج (جلد سوم، قسمت چهارم)، با ویراستاری جی. ا. بویل و ترجمه‌ی دکتر تیمور قادری در انتشارات مهتاب به چاپ رسیده است.

مجموعه کتاب‌های تاریخ ایران کمبریج، در هفت جلد با موضوعات مختلف همچون: 1- سرزمین ایران، 2- دوره‌های مادی و هخامنشی، 3- از سلوکیان تا فروپاشی دولت سامانیان، از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان 4- از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان، 5- از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، 6- دوران تیموری و صفویه و 7- از نادرشاه تا جمهوری اسلامی توسط گروه مؤلفان زیر نظر دانشگاه کمبریج در دهه‌ی 60 میلادی نگاشته و به چاپ رسیده است. جلد سوم این مجموعه در بخش چهارم به بحث ادیان و اقوام (زرتشتی، مانوی، مزدکی، مسیحی، یهودی و بودایی) در قالب مقالاتی که توسط اندیشه‌مندان و تاریخ‌پژوهان غربی نگاشته شده؛ پرداخته است. در این جلد از کتاب که چهارده مقاله را در بردارد؛ ابتدا به بیان شرایط و موقعیت‌هایی می‌پردازد که موجب گسترش تفکر دینی در دوران ساسانی، سلوکی و حتی دوره‌ی اشکانی شده و آن را در اقصی نقاط سرزمین پهناور ایران مورد بررسی قرار داده است. پرداختن به دین و آئین مردمان در هر عصری لازمه‌ی یک مطالعه‌ی تاریخی اصولی محسوب می‌شود؛ چراکه با وجود این آراء و عقاید است که بسیاری سرنوشت‌ها و دگرگونی‌ها در جامعه‌ای رقم می‌خورد که تأثیرات آن علاوه بر همان اجتماع، گاه جهانی می‌شود. به رسمیت شناختن آئین زرتشتی در زمان ساسانیان که با هماهنگ شدن شاهان ساسانی و موبدان زرتشتی صورت گرفت، باعث یک‌پارچه شدن دین در این برهه از تاریخ ایران باستان شده اما ظهور نهضت‌هایی همچون مانویت و مزدکیان و حتی رواج آئین یهودیت، مسیحیت و بودائیان در ایران باعث پدید آمدن جهان‌بینی‌ها و حتی نگرش و فرهنگ‌های متفاوت‌تری برای حکومت و مردم شد به طوری که در آثار ادبی و متون ایرانی دوران اسلامی هم می‌توان ردپاهایی از دین‌گرایی این دوران را به طور ملموس حس کرد؛ از این‌رو بخش‌های پایانی کتاب به بررسی زبان و ادبیات در مناطق مهم و بزرگ ایران در آن دوران پرداخته که مجموعاً چهار مقاله را در برمی‌گیرد. این مباحث، زبان و ادبیات سُغدی، سکایی- ختنی، خوارزمی و بلخی هستند که مطالعه‌ی این بخش‌ها اطلاعات کلی و مفیدی را در شناسایی متون باستانی ارائه می‌دهند و مخاطب را از این جهت غنی و پربار می‌نماید.

فهرست

مقدمه مترجم  بخش اول: گسترش تفکر دینی کرستن کولپ، استاد تاریخ ادیان و کلام تاریخی، دانشگاه برلین  بخش دوم: دین زردشتی ژ. دوشن گیمن، استاد ممتاز مطالعات هند و ایرانی، دانشگاه لیبژ  بخش سوم: نوشته‌های پهلوی زردشتی مرحوم ژ. پی. دومناش  بخش چهارم: کتیبه‌های فارسی میانه فیلیپ ژینیو، مدرسه مطالعات عالی، پاریس  بخش پنجم: مانویت و پیشینه‌ایرانی آن جی. ویدن گردن، استاد ممتاز تاریخ و روان‌شناسی ادیان، دانشگاه اوپسالا  بخش ششم: نوشته‌های فارسی میانه مانوی مری بویس بخش هفتم: آئین مزدکی؛ ا. ی. ش  بخش هشتم: مسیحیان در ایران جی. بی. آسموسن، استاد مطالعات ایرانی، دانشگاه کپنهاک  بخش نهم: یهودیان در ایران جی. نوسنر، استاد مطالعات دینی، دانشگاه براون  بخش دهم: آئین بودایی در میان اقوام ایرانی ار. ایی. امریک  بخش یازدهم: زبان و ادبیات سغدی مارک در سدن، استاد ممتاز مطالعات ایرانی، ذانشگاه پنسیلوانیا  بخش دوازدهم: ادبیات سکایی- ختنی اچ. و. بیلی، استاد ممتاز سنسکریت، دانشگاه کمبریج  بخش سیزدهم: زبان و ادبیات خوارزمی د. ان. مکنزی. استاد لغت‌شناسی شرقی، دانشگاه گوتینگن  بخش چهاردهم: ادبیات بلخی، ایلیا گرشویچ، استاد مطالعات ایرانی، دانشگاه کمبریج اعلام کتاب‌نامه

برشی از متن کتاب

حکومت اشکانی، که در اواسط قرن سوم قبل از میلاد، در کنار حکومت‌های سلوکی و بلخی، سر برآورد؛ و در اصل به قیمت از دست رفتن حاکمیت سلوکیان، به پیش رفت؛ یک تولد دوباره از آگاهی دینی ایرانی را در مناسبات قومی، زبانی، فرهنگی و ملی با خود به همراه آورد، یا آن را برانگیخت. در خلال این فرآیند، نه تنها سنن کهن‌تر زردشتی مورد پذیرش دوباره قرار گرفت، بلکه روابط ادیان بومی با ادیان بیگانه، وارد مرحله‌ی جدیدی شد. این ادیان بعد از یهودیت، اکنون با مسیحیت نیز کنار آمده بودند، که مشخصه‌ی آن هم اشکال غیر کلدانیاین دین بود و حال آنکه در شرق، نیز با بودایی‌گری تصادم پیدا کردند. مهم‌تر طریقی بود که به واسطه‌ی آن، تمایزات کیفی، آن هم در گسترده‌ای کلی از آسیای صغیر/ سوریه تا آسیای میانه، میان اشکال دینی دوره اشکانی و شالوده‌های‌شان، هم ایران و هم یونانی، ترسیم شده است. یک دینداری «والاتر» و تقریباً اشرافی نیز در تقابل با دین عامه (مردم) سر برآورد؛ دینی که به لحاظ زبانی و قومی ایرانی بود و هواداران را از اقوام دشت، جذب می‌کرد؛ همچنین بود از صورت یونانی- ایرانی دین عامه (مردم) که در مناطقی با تمدنی پیشرفته، سرزنده بود. محتمل به نظر می‌رسد که در اینجا عوامل تعیین‌کننده اجتماعی را یک‌بار دیگر، آن هم در اواخر این دوره، بتوان در گنوسی‌گری‌ها و آئین‌های رمز آلود گوناگون، باز شناخت؛ آئین‌هایی که این دین را به گونه‌ای می‌شناسانند که مشکل بتوان عناصر خاص ایرانی را در آن بازیافت؛ که این خود در مورد اول (یعنی آئین‌های گنوسی) به جهت دگرگونی اسطوره‌ها، مفاهیم روحانی و کلام دینی با خاستگاهی مصری، سامی، یهودی و مسیحی است؛ و در مورد دوم (یعنی آئین‌های رمزآلود) از آن جهت است که این آئین‌های راز ورزانه، مناسک و آداب‌های مربوط به آسیای صغیر کهن را دوباره تفسیر می‌کشند. در دوره‌ی ساسانی، گرایشات متناقض و به طرق گوناگون مرتبط در دوره‌ی پیشین، نهایتاً زمانی سر و سامان یافتند که یک دین مستحکم حکومتی، با بهدینی‌اش، استقرار یافت. در ورای این دین، آسان‌تر می‌شود اصول و فرق دینی که زردشتی‌گری با آن‌ها مخالفت می‌ورزید؛ بازشناخت. آنچه را که در صورت کامل مربوط به دوره‌ی پیشین بروز و ظهور می‌یابد؛ می‌شود در یک شکل ناقص و بهم ریخته در زردشتی‌گری- که تا حدی به واسطه‌ی این عناصر شکل گرفت- پیدا نمود. و حال آنکه درست آن است که این فرآیندهای بنیادی را که در دوران سلوکی در کار بودند، به عنوان فرآیندهای غیر متعارف و آن دسته از فرآیندهای جاری در دوره‌ی اشکانی را به عنوان رقابتی تفسیر و تعبیر نماییم، ناسازگاری که در دوره‌ی ساسانی جایگزین شد و خود در اصل نتیجه‌ی یک خصیصه‌ی روانی از آب درآمد.

(زردشتی، مانوی، مزدکی، مسیحی، یهودی، بودایی) (ادیان و اقوام) ویراستار: ج. ا. بویل مترجم: تیمور قادری انتشارات: مهتاب