کتاب بررسی فقهی حقوق خانواده - محقق داماد

کتاب بررسی فقهی حقوق خانواده (نکاح و انحلال آن)، تألیف دکتر سید مصطفی محقق داماد توسط انتشارات علوم اسلامی به چاپ رسیده است.

جایگاه والای خانواده، به عنوان با هویت ترین نهاد اجتماعی از دیرباز و خصوصاً قرون اخیر، موقعیت و مقام ممتازی را در بین کلیه ی تأسیسات حقوقی نوین و کهن احراز کرده است. حقوق به مفهوم عام، مجموعه ی مقررات، قواعد و اصولی است که روابط و مناسبات مختلف بین اجتماعات و افراد و آحاد مردم را به نحو متقابل تنظیم می کند. حقوق خانواده بخش مهمی از این دستاورد عظیم خرد است که در طول قرون و اعصار مختلف در بستر بی انتهای تاریخ به وسعت کل بشریت سیلان و صیقل یافته و بشر متمدن امروز در سایه ی این پویش تاریخی در این عرصه ی اجتماعی از نظم بالنسبه استوار و قابل اتکایی برخوردار است. اهمیت خانواده در مجادله ی بی امان و مستمر تاریخ ملت ها به حدی است که هیچ یک از مکاتب سیاسی، اجتماعی و فلسفی از پرداختن به آن بی نیاز نبوده اند. از نخستین روزهای پیدایی بشر بر عرصه ی خاک و اولین شگفتی های اندیشه بشری در گستره ی عظیم تاریخ خرد و آگاهی، خانواده و حقوق مربوط به آن همواره بخش قابل توجهی از اشتغالات فکری انسان را تشکیل می داده است.

در این کتاب سعی شده است حتی المقدور نظریات مغایر با نظر مشهور از حیث تنویر افکار دانشجویان و طلاب و شناخت هر چه بیشتر مبانی احکام مورد بحث قرار گیرد. هم چنین به منظور پرهیز از هر گونه نوگرایی و سنت شکنی مضر، که متأسفانه به عنوان وسیله ی تفاخر مدت هاست که متداول گردیده، تلاش شده تا از متون و منابع اصیل فقهی به عنوان کتب پایه و مرجع استشهاد شود. در عین حال به منظور ایجاد امکان مقایسه و تسهیل اطلاع طلاب و دانشجویان در مواقع لزوم، از قوانین و اصول حقوقی نظامات غیر اسلامی نیز مباحثی ذکر گردیده است.

فهرست

باب اول: نکاح واژه ی نکاح تعریف نکاح فصل اول: خواستگاری مورد خواستگاری خواستگاری از نامزد دیگری خواستگاری قبل از اعلام موافقت صحت عقد نامزد دیگری برهم زدن نامزدی وضعیت مخارج نامزدی وضعیت هدایای نامزدی مرور زمان لزوم ارائه گواهی پزشک قبل از عقد فصل دوم: قابلیت صحی برای  ازدواج سن ازدواج نکاح توسط ولیّ اقدام ولیّ باید منطبق با مصلحت باشد اجازه ولیّ در نکاح دختری که شوهر نکرده است تأثیر زوال بکارت در سقوط ولایت مضایقه ولیّ از دادن اجازه دو مسئله مشکل: ولیّ چه کسی است؟ ولایت وصی آیا ولایت ت پدر و جد پدری ترتیبی است؟ تحلیل فقهی متن اصلی قانون مدنی تحلیل فقهی متن فعلی قانون مدنی فصل سوم: موانع نکاح قرابت نسبی اولاد از زنا و شبهه قرابت رضاعی و شرایط آن شرایط قرابت رضاعی شرایط پیدایش قرابت رضاعی قرابت رضاعی بین دو طفل هم شیر نظر قانون مدنی احکام رضاع قرابت سببی (قرابت بالمصاهره) کسانی که نکاح آنان عیناً ممنوع است کسانی که نکاح آنان جمعاً ممنوع است نقد و بررسی ازدواج با همسر دیگری ازدواج در عده حرمت ابدی احکام ازدواج با زن شوهردار حرمت ابدی به واسطه ی لعان واژه ی لعان 1)      اسباب لعان 2)      تشریفات اجرایی لعان 3)      آثار لعان 4)      نکول زوجه مستند فقهی حکم لعان عقد نکاح در حال احرام احرام چیست؟ زنا با زن شوهردار یا معتده نزدیکی به شبهه و زنا سابقاً و لاحقاً استدلال مرحوم علامه حلی زنای لاحق بر نکاح زنای سابق بر نکاح منع ازدواج در اثر عمل شنیع حرمت پس از طلاق سوم بخش اول: شرایط حرمت بخش دوم: شرایط حلیت شرایط ضمن عقد مطلّقه با محلل حرمت پس از طلاق نهم تحلیل و بررسی حرمت نکاح با غیر مسلمان اقسام غیر مسلم (کافر) نکاح مرد غیر مسلمان با زن مسلمان نکاح مرد مسلمان با زن غیر مسلمان نظر برگزیده نکاح بین فِرَق مسلمان نکاح بین پیروان ادیان دیگر نظر قانون مدنی احکام ارتداد زوجین ازدواج زن ایرانی با تبعه خارجی آیین نامه ی ازدواج با تبعه ی بیگانه فصل چهارم: شرایط صحت نکاح ایجاب و قبول الف) اعتبار عربی بودن ب) اعتبار صیغه خاص ج) لزوم تقدم ایجاب بر قبول ایجاب و قبول توسط ولی شرایط عاقد یادآوری توالی ایجاب و قبول متعاقدین لال اعتبار تعیین زوجیت تنجیز در عقد نکاح صور عقد معلّق شرط خیار در عقد و مهر نظر قانون مدنی شرط خیار در مهر لزوم تعیین مدت خیار عقد مکروه فصل پنجم: وکالت در نکاح صور مختلف توکیل از سوی زوجه نقد و بررسی خروج وکیل از حدود وکالت عدم رعایت مصلحت توسط وکیل چند تبصره در نکاح فضولی فصل ششم: نکاح منقطع تعریف نکاح منقطع تعیین مدت احکام ارث و مهر در نکاح منقطع فصل هفتم: مهر پیشینه ی تاریخی مهریه و تحول اسلامی آن لزوم تعیین مهر تراضی در مقدار مهر تملک مهر مهریه به نرخ روز تقسیط مهر تلف و عیب مهر حق امتناع زوجه تأثیر طلاق در وضعیت مهریه زن مفوضه المهر امتناع داور نحوه ی تعیین مهر المثل وقوع طلاق قبل از نزدیکی مهر المتعه نحوه ی تعیین مهر المتعه فوت زوجه قبل از تعیین مهر موت زوجه منقطعه حکم مهریه در صورت بذل مدت کشف بطلان نکاح قبل از نزدیکی کشف بطلان نکاح بعد از نزدیکی سقوط مهر با فسخ، قبل از نزدیکی فصل هشتم: حقوق و تکالیف زوجین نسبت به یکدیگر رابطه ی زوجیت و حقوق حس معاشرت وظیفه تربیت سرپرست خانواده تأمین هزینه حدود نفقه سقوط نفقه نشوز چیست؟ نفقه ی مطلّه نشوز در ایام عده نفقه در عده وفات استنکاف از پرداخت نفقه جرم ترک انفاق نفقه ی منقطعه حق انتخاب مسکن خوف ضرر برای زوجه تعیین محل سکونت توسط دادگاه منع زوجه از اشتغال حق تصرف زوجه در دارایی خود شروط ضمن عقد نکاح تعریف شرط و اقسام آن شرط وکالت در ضمن عقد نوع طلاق و حکم رجوع باب دوم: انحلال عقد نکاح فصل اول: موارد امکان فسخ نکاح جنون زوجین تعریف جنون و اقسام آن شرط استقرار عیوب مرد خصاء عیوب زن برص زمین گیری نابینایی از دو چشم سقوط خیار با علم به عیب استنکاف شوهر از ادای نفقه یا عجز او طلاق به علت عسر و حرج تفاوت فسخ و طلاق فصل دوم: طلاق مبحث اول: کلیات اختیار طلاق تعریف طلاق شرایط طلاق صیغه ی طلاق اشهاد مفهوم عدالت شرط تنجیز در طلاق شرایط طلاق دهنده ولایت بر طلاق وکالت در طلاق انحلال عقد منقطع وقوع طلاق در طهر غیر مواقعه طلاق زنی که عادت نمی شود مبحث دوم: اقسام طلاق قسم اول: طلاق بائن طلاق مبارات قسم دوم: طلاق رجعی - حق رجوع نحوه ی رجوع مبحث سوم: عده تعریف عده مدت عده ی طلاق و فسخ در زن حائل عده در نکاح منقطع عده ی زن حامله عده ی وفات عده ی نزدیکی به شبهه بررسی تطبیقی طلاق طلاق در مذاهب مختلف اسلامی طلاق در کشورهای اسلامی طلاق در حقوق کشورهای اروپایی و آمریکایی ضمائم ضمیمه ی «1»: قانون اصلاح مقررات مربوط به طلاق ضمیمه ی «2»: آیین نامه اجرایی قانون الحاق یک تبصره به ماده 1082 قانون مدنی ضمیمه ی «4»: صیغ مفصّله عقد نکاح ضمیمه ی «5»: شرایط مندرج در نکاحیه ضمیمه ی «6»: دادگاه صالح در دعاوی خانواده ضمیمه ی «7»: سؤال ملّا علی نوری از میرزای قمی ضمیمه ی «8»: رأی وحدت رویه اخیر الصدور هیأت عمومی دیوان عالی کشور فهرست منابع و مآخذ فهرست مواد قانونی مدنی

برشی از متن کتاب

باب اول: نکاح نکاح رابطه ای است حقوقی - عاطفی که با عقد بین زن و مرد حاصل می شود و به آن ها حق می دهد که با یکدیگر زندگی کنند؛ و مظهر بارز این رابطه حق تمتع جنسی است. فصل اول: خواستگاری خواستگاری همیشه از ناحیه جنس مذکر انجام می شود که مطابق فطرت و طبیعت انسان، امری طبیعی است. این قاعده حتی در مورد حیوانات نیز جاری است و رجوع و درخواست از جنس مخالف، غالباً و اکثراً از ناحیه جنس مذکر آغاز می شود. فصل دوم: قابلیت صحی برای  ازدواج تأثیر زوال بکارت در سقوط جنین: عده ای از فقها ازاله بکارت با شبهه و زنا را نیز باعث سقوط ولایت پدر یا جد پدری نمی دانند؛ اما بسیاری از فقهای معاصر احتمال سقوط آن را چندان بعید ندانسته اند. فتوا و رویه قضایی نیز فعلاً بر همین نظر استوار است. فصل سوم: موانع نکاح موانع نکاح در کتب فقهی تحت عنوان اسباب تحریم مطرح شده که در این فصل به ترتیب همه ی آن ها مورد بحث قرار می گیرند. به عنوان مثال قانون مدنی اولاد متولد از زنا و شبهه را مشمول مانعیت و حرمت نکاح دانسته است. این حکم مطابق با نظریه مشهور علمای فقه می باشد. تنها در این میان شافعی نظریه مخالف دارد. فصل چهارم: شرایط صحت نکاح فقهای اسلام، همه اتفاق نظر دارند که در انجام عقد نکاح به تنها وقوع ایجاب و قبول لفظی لازم و ضروری است، بلکه بدون آن، رابطه زوجیت ایجاد نمی شود و اثری بر آن مترتب نمی گردد. بر این مطلب اجماع مستقر است و فقها بالاتفاق بر بطلان نکاح معاطاتی (یعنی نکاحی که صرفاً به اعلام توافق و تراضی طرفین بسنده شود و فاقد ایجاب و قبول لفظی باشد) نظر داده اند. فصل پنجم: وکالت در نکاح به موجب ماده 1071 قانون مدنی، زوج می تواند به زوجه وکالت دهد که وی از جانب او عقد نکاح را قبول نماید؛ کما این که زوجه می تواند به زوج وکالت دهد که صیغه ایجاب را به وکالت از وی اجرا سازد که در این صورت از سوی خود اصالتاً و از سوی طرف مقابل وکالتاً مبادرت به اجرای عقد خواهد کرد. فصل ششم: نکاح منقطع نکاح منقطع از مختصات قوانین خانواده در ایران است و چنین تأسیسی در قوانین سایر کشورها وجود ندارد. این قانون از دیدگاه مذهب جعفری که مذهب رسمی کشور ماست، از جمله قوانین درخشان اسلام به شمار می آید؛ که به منظور شکل بخشیدن به روابط آزاد زن و مرد و جلوگیری از روابط نامشروع و حفظ و صیانت جامعه از فحشا جعل شده است. فصل هفتم: مهر ماده 1078 قانون مدنی: «هر چیزی را که مالیت داشته و قابل تملک نیز باشد می توان مهر قرار داد.» ماده فوق از متون فقهی اخذ گردیده و لذا در این فصل با توجه به آن چه که در فقه مطرح شده به تحلیل آن پرداخته می شود. فصل هشتم: حقوق و تکالیف زوجین نسبت به یکدیگر ماده 1103 قانون مدنی: «زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند.» در تعالیم اسلامی علاوه بر حقوق و وظایفی که هر فرد مسلمان نسبت به افراد دیگر دارد، هر یک از زن و شوهر نیز متقابلاً از حقوق ویژه ای برخوردارند و نسبت به هم تکالیفی بر عهده ی طرف مقابل خواهند داشت که در این فصل به طور مفصل به بررسی این تکالیف پرداخته می شود. باب دوم: انحلال عقد نکاح مقصود از انحلال، قطع رابطه زوجیت است در محلی که اقتضای ادامه داشته باشد؛ لذا این نظر که عقد انقطاعی نیز تا پایان مدت منحل می گردد و یا این که بر موجبات انحلال نکاح باید مرگ را نیز افزود، صحیح نیست؛ زیرا در عقد مدت دار و منقطع، زوجیت از اول محدود بوده و پس از انقضای مدت، دیگر زوجیتی وجود ندارد تا منحل گردد و نیز با مرگ، نکاح اقتضای ادامه ندارد تا انحلالی صورت گیرد؛ از این رو آن چه قانون مدنی در این فصل آورده است انحلال اختیاری است و موارد انحلال به حکم قانون را در این فصل نیاورده است. فصل اول: موارد امکان فسخ نکاح باید دانست که عیوب موجب فسخ دو قسم است: 1- عیوب مختص 2- عیوب مشترک عیب مشترک بدین معناست که چنان چه در هر یک از زوجین یافت گردد موجب پیدایش خیار برای طرف مقابل است. اگر چه جنون زن و مرد از نظر احکام مترتبه بر هر یک متفاوت است، ولی جنون تنها مصداق عیوب مشترک در زوجین می باشد؛ که در این فصل پیرامون آن بحث خواهد شد. فصل دوم: طلاق طلاق عبارت است از انحلال عقد نکاح دائم. طلاق دارای چهار رکن است که عبارتند از:

• مطلِّق: طلاق دهنده
• مطلَّقه: طلاق داده شده
• صیغه ی طلاق.

1- اِشهاد: حضور دو شاهد عادل در مجلس طلاق. به نظر می رسد با توجه به این که اکنون طلاق بدون موافقت دادگاه واقع نمی شود، اگر کسب موافقت دادگاه را نیز به عنوان رکن پنجم طلاق به شمار آوریم، چندان بی وجه نباشد.  

(نکاح و انحلال آن) نویسنده: دکتر سیّد مصطفی مُحقّق داماد انتشارات: مرکز نشر علوم اسلامی