کتاب منطق صوری (جلد اول و دوم)

درباره‌ی کتاب منطق صوری اثر دکتر محمد خوانساری

در منطق صوری قوانین کلی فکر که مأخوذ از طبیعت خود فکر و مشتق از اصول اولیه ی ذهن است، صرف نظر از موادی که بدان ها تعلق می گیرد، کشف می شود و در منطق عملی قواعد اختصاصی یا روش های مخصوصی که بر حسب طبیعت موضوع مورد فکر باید رعایت شود به دست می آید.

قوانین منطق صوری، قوانینی است مطلق و کلی و قابل اعمال و تطبیق به همه ی مواد. زیرا از طبیعت و ساختمان عقل و خاصیت ذاتی آن سرچشمه گرفته است. اما قوانین منطق مادی قوانینی است اختصاصی؛ زیرا تابع موضوع و ماده ی مورد تحقیق می باشد  و بر حسب آن متفاوت می شود. مثلاً روشی که در تحقیقات ریاضی باید به کار برد، در روان شناسی یا در تاریخ قابل اعمال نیست.

اساس این کتاب مطالبی بوده است که نگارنده در کلاس منطق دیکته کرده و سپس جزوه ی یکی از دانشجویان را با تغییر بعضی عبارات و افزودن برخی مباحث و تبصره ها و ایراد منابع و مآخذ در قالب کتاب حاضر درآورده شده است. شایان ذکر است که برای اینکه این دوره ی منطق با منطق مادّی یا اِعمالی یا متدولوژی مشتبه نشود، عنوان آن «منطق صوری» قرار داده شده و در واقع مراد همان منطق قدیم یا منطق ارسطوئی می باشد که بیشتر به صورت فکر نظر دارد تا به ماده ی آن.

کتاب "منطق صوری (جلد اول و دوم)" مشتمل برشش بخش با عناوین زیر می باشد که در ادامه به شرح هر کدام از این بخش ها می پردازیم.

1- مقدمات 2- مبحث الفاظ 3- تصورات 4- قضایا 5- حجت یا استدلال 6- قیاس از نظر ماده

برشی از متن کتاب منطق صوری اثر دکتر محمد خوانساری

بخش اول: مقدمات برای بیان تعریف منطق و نیز برای توضیح موضوع و فایده ی آن منطقیان متأخر به ایراد مطالب زیر می پردازند:

1- علم و اقسام آن: بعضی آگاهی و علم را جزو تصورات بدیهی و بنابراین مستغنی از تعریف دانسته اند و گفته اند که علم از کیفیات نفسانی و وجدانی است که هر کس آن را به طور وضوح در خود می یابد. در نتیجه هم چنان که هر کس می داند لذّت و الم و گرسنگی و تشنگی چیست، می داند که علم و آگاهی یعنی چه. و حتی جماعتی علم را غیر قابل تعریف دانسته اند و دسته ای از ایشان گفته اند تعریف علم مستلزم دور است، زیرا هر چیزی به وسیله ی علم شناخته می شود و علم را باید به وسیله ی خود علم شناخت. امّا دیگران در مقام تعریف علم برآمده و گفته اند علم عبارت از صورتی است که از شیء در نزدعقل یا قوه ی مدرکه حاصل شود. مانند علم ما به فلان شخص یا به انسان و حیوان و مثلث و کره و آهن و فلز، و مانند علم به اینکه زمین کروی است، و مجموع زوایای مثلث مساوی با دو قائمه است.

2- فکر و وقوع خطا در آن حالات ادراکی آدمی که موجب علم و آگاهی ذهن می شود، بر دو گونه است: یکی حالات ادراکی ابتدائی از قبیل احساس و ادراک و حفظ و تداعی، و دیگر حالات ادراکی عالی از قبیل درک مفاهیم کلی و حکم و استدلال.  

بخش دوم: مبحث الفاظ منطق راه و روش صحیح فکر کردن و درست اندیشیدن را می آموزد و بنابراین موضوع اش تصورات و تصدیقات معلوم است از آن جهت که موجب کشف مجهول می شود. به عبارت دیگر موضوع آن معرف و حجت است که امور ذهنی است. این امور ذهنی برای این که از ذهن کسی به ذهن دیگری انتقال یابد، نیازمند به علائم و نشانه هایی است که نماینده ی آن معانی ذهنی باشند. مهمم ترین و کامل ترین این علائم الفاظ است.

بخش سوم: تصورات مفهوم یا تصور بر دو قسم است:

1- مفهوم جزئی: آن است که شامل افراد متعدد نشود. یعنی نتوان افراد متعدد برایش فرض کرد. مانند مفهوم «هوشنگ»، «سقراط». 2- مفهوم کلی: آن است که فی نفسه بر افراد متعد صادق باشد. مانند تصور «فیلسوف»، «دریا».

بخش چهارم: قضایا از الفاظ مرکب، آن چه در منطق و اساساً در علوم مورد اهمیت است، یکی مرکب تقییدی است که تعاریف از آن قسم است و دیگر مرکب تام خبری است که قضیه نامیده می شود.

بخش پنجم: حجت یا استدلال نخستین دسته از معلوماتی که ذهن را حاصل می شود، احساسات و ادراکات است: نوزاد به تدریج صداهای مختلف را می شوند، مزه ی مادر و شربت و چیزهای دیگر را در می یابد، به اطراف خود می نگرد و پدر و مادر و اطرافیان را می بیند و ... . این احساسات بر اثر تکرار تأثیری در او می گذارد و در ذهن او باقی می ماند و تشکیل صورت های جزئی می دهد که موجب می گردد  که از آن پس کودک اشخاص و اشیایی را که سابقاً ادراک کرده است بازشناسد و از اشخاص و اشیاء دیگر امتیاز دهد. پیوند اسنادی این صورت ها حکم نامیده می شود. بخش ششم: قیاس از نظر ماده مواد گوناگونی که در قیاس به کار می رود به حسب استقراء عبارت است از: 1- محسوسات 2- تجربیات 3- اولیات 4- متواترات 5- قضایایی که حد وسط آن ها با آن هاست. 6- حدسیات 7- مقبولات 8- وهمیات 9- مشهورات 10- مشبهات 11- مظنونات 12- مسلمات 13- مصادرات 14- مخیلات

فهرست

بخش اول: مقدمات علم و اقسام آن تصور و تصدیق فکر و وقوع خطا در آن تعریف منطق موضوع منطق اهمیت و فایده ی منطق عقیده ی طرفداران منطق عقیده ی مخالفان منطق نتیجه مصنّف منطق مرتبه ی منطق ابواب منطق

بخش دوم: مبحث الفاظ مبحث الفاظ دلالت و اقسام سه گانه ی آن اقسام دلالت لفظ بر معنی اقسام لفظ اقسام لفظ مفرد اقسام لفظ مرکب تقسیم اسم به اعتبار معنی نسبت الفاظ به یکدیگر بخش سوم: تصورات مبحث کلیات فرق کل و کلی کلی متواطی و کلی مشکک نِسَب اربع نسبت بین دو نقیض جزئی حقیقی و جزئی اضافی کلیات خمس نوع جنس اقسام معانی نوع سلسله ی مراتب انواع اقسام جنس سلسله ی مراتب انواع و اجناس اقسام جواب ماهو فصل عرض خاص عرض عام اقسام کلی عرضی مفهوم و مصداق مقولات عشر رسم جوهر و عرض اقسام جوهر اقسام عرض کم اقسام کم کیف أین متی وضع جدّه یا مِلک یا لَه فعل انفعال اضافه معرّف اهمیت تعریف اقسام تعریف حدّ تامّ حدّ ناقص رسم تامّ رسم ناقص خاصۀ مرکبه شرح الاسم شرایط تعریف تقسیم مقولۀ مِلک یا جِدَه یا لَه ***

فهرست جلد دوم بخش اول: قضایا قضیه اقسام قضیه قضایای حملی اجزای قضیه ی حملی 1- موضوع 2- محمول 3- رابطه اقسام قضیه ی حملی 1- تقسیم قضیه به اعتبار موضوع ( شخصیه - طبیعیه - مهمله - محصوره) نظر هامیلتن درباره ی قضایا 2- تقسیم قضیه به اعتبار محمول 3- تقسیم قضیه به اعتبار رابطه حمل و اقسام مختلف آن 1- حمل اولی ذاتی و حمل شایع صناعی 2- حمل مواطات و حمل اشتقاق قضایای موجهه قضایای شرطی اقسام قضایای شرطی 1- قضیه شرطی متصل صدق و کذب در شرطی متصل سلب و ایجاب در شرطی متصل جزئیت و کلیت در شرطی متصل لزومیه و اتفاقیه 2- قضیه ی شرطی منفصل منفصله ی حقیقیه منفصله ی مانعة الجمع منفصله ی منعةُ الخُلُوّ سلب و ایجاب در قضیه ی منفصله شرطی محرف تبدیل شرطی و حملی به یکدیگر وحدت و کثرت قضایا تقسیم قضایا از نظر کانت عکس 1- عکس مستوی 2- عکس نقیض تقابل

بخش دوم: حجت یا استدلال حجت یا استدلال اقسام حجت 1- استقراء 2- تمثیل 3- قیاس اقسام قیاس 1- قیاس اقترانی اشکال چهارگانه قیاس ضروب شانزده گانه شکل اول شکل دوم شکل سوم شرایط عمومی اشکال شرایط حد وسط قانون استنتاج 2- قیاس استثنایی قیاس های خاص 1- قیاس خلف 2- قیاس مساوات 3- قیاس ضمیر 4- قیاس مرکب 5- قیاس ذوحدین ارزشیابی و نقد قیاس

بخش سوم: قیاس از نظر ماده صورت و ماده ی قیاس مواد مختلف قیاس 1- محسوسات 2- مجرّبات 3- اولیات 4- متواترات 5- قضایای مقرون به حد وسط 6- حدسیات 7- مقبولات 8- وهمیات 9- مشهورات 10- مشبهات 11- مطنونات 12- مسلمات 13- مصادرات 14- مخیلات صناعات پنجگانه 1- برهان اقسام برهان (لِمّی و انّی) مطالب علمی 2- جدل 3-سفسطه یا مغالطه اقسام سفسطه 4- خطابه 5- شعر فهرست اصطلاحات لاتین مهم ترین مآخذ عربی و فارسی مهم ترین منابع خارجی

تالیف: دکتر محمد خوانساری انتشارات: دیدار