کتاب منطق صوری (جلد اول و دوم) – خوانساری

برشی از متن کتاب

بخش اول: مقدمات

برای بیان تعریف منطق و نیز برای توضیح موضوع و فایده ی آن منطقیان متأخر به ایراد مطالب زیر می پردازند:

1- علم و اقسام آن:

بعضی آگاهی و علم را جزو تصورات بدیهی و بنابراین مستغنی از تعریف دانسته اند و گفته اند که علم از کیفیات نفسانی و وجدانی است که هر کس آن را به طور وضوح در خود می یابد. در نتیجه هم چنان که هر کس می داند لذّت و الم و گرسنگی و تشنگی چیست، می داند که علم و آگاهی یعنی چه. و حتی جماعتی علم را غیر قابل تعریف دانسته اند و دسته ای از ایشان گفته اند تعریف علم مستلزم دور است، زیرا هر چیزی به وسیله ی علم شناخته می شود و علم را باید به وسیله ی خود علم شناخت.

امّا دیگران در مقام تعریف علم برآمده و گفته اند علم عبارت از صورتی است که از شیء در نزدعقل یا قوه ی مدرکه حاصل شود. مانند علم ما به فلان شخص یا به انسان و حیوان و مثلث و کره و آهن و فلز، و مانند علم به اینکه زمین کروی است، و مجموع زوایای مثلث مساوی با دو قائمه است.

2- فکر و وقوع خطا در آن

حالات ادراکی آدمی که موجب علم و آگاهی ذهن می شود، بر دو گونه است: یکی حالات ادراکی ابتدائی از قبیل احساس و ادراک و حفظ و تداعی، و دیگر حالات ادراکی عالی از قبیل درک مفاهیم کلی و حکم و استدلال.

بخش دوم: مبحث الفاظ

منطق راه و روش صحیح فکر کردن و درست اندیشیدن را می آموزد و بنابراین موضوع اش تصورات و تصدیقات معلوم است از آن جهت که موجب کشف مجهول می شود. به عبارت دیگر موضوع آن معرف و حجت است که امور ذهنی است. این امور ذهنی برای این که از ذهن کسی به ذهن دیگری انتقال یابد، نیازمند به علائم و نشانه هایی است که نماینده ی آن معانی ذهنی باشند. مهمم ترین و کامل ترین این علائم الفاظ است.

بخش سوم: تصورات

مفهوم یا تصور بر دو قسم است:

1– مفهوم جزئی: آن است که شامل افراد متعدد نشود. یعنی نتوان افراد متعدد برایش فرض کرد. مانند مفهوم «هوشنگ»، «سقراط».

2– مفهوم کلی: آن است که فی نفسه بر افراد متعد صادق باشد. مانند تصور «فیلسوف»، «دریا».

بخش چهارم: قضایا

از الفاظ مرکب، آن چه در منطق و اساساً در علوم مورد اهمیت است، یکی مرکب تقییدی است که تعاریف از آن قسم است و دیگر مرکب تام خبری است که قضیه نامیده می شود.

بخش پنجم: حجت یا استدلال

نخستین دسته از معلوماتی که ذهن را حاصل می شود، احساسات و ادراکات است: نوزاد به تدریج صداهای مختلف را می شوند، مزه ی مادر و شربت و چیزهای دیگر را در می یابد، به اطراف خود می نگرد و پدر و مادر و اطرافیان را می بیند و … . این احساسات بر اثر تکرار تأثیری در او می گذارد و در ذهن او باقی می ماند و تشکیل صورت های جزئی می دهد که موجب می گردد  که از آن پس کودک اشخاص و اشیایی را که سابقاً ادراک کرده است بازشناسد و از اشخاص و اشیاء دیگر امتیاز دهد. پیوند اسنادی این صورت ها حکم نامیده می شود.

بخش ششم: قیاس از نظر ماده

مواد گوناگونی که در قیاس به کار می رود به حسب استقراء عبارت است از:

1- محسوسات 2- تجربیات 3- اولیات 4- متواترات 5- قضایایی که حد وسط آن ها با آن هاست. 6- حدسیات 7- مقبولات 8- وهمیات 9- مشهورات 10- مشبهات 11- مظنونات 12- مسلمات 13- مصادرات 14- مخیلات