کتاب مجموعه خیال در سبک هندی – ذکاوتی قراگزلو

برشی از متن کتاب

سیدی جمال‌الدین محمد عرفی به احتمال قوی به سال ه.ق963 در شیراز زاده شده است. پس از آنکه در ایران مشق شاعری کرده و نامی برآورده بود، در جوانی به هند رفت (989 ه.ق) و در آنجا نخست مهمان فیضی (متوفی 1004 ه.ق.) ملک‌الشعرای دانشمند دربار اکبرشاه تیموری شد. پس از مدتی، میانه‌اش با فیضی به هم خورد و نزد حکیم ابوالفتح گیلانی (که خود از پناهندگان به هند و گریختگان از دست صفویه بود و در طب و علوم معقول و نقد ادبی دست داشت) رفت و حکیم ابوالفتح استعداد و نبوغ عرفی را شناخت و او را به امیر صاحب ذوق، عبدالرحیم خانِ خانان، معرفی کرد و رشته دوستی بین این سه تنها با مرگ گسیخته شد.
گویا دیوان عرفی در دوره زندگی خودش گم شد و پس از مرگ او خان خانان دستور داد دیوان او را گرد آوردند و به هرکس که غزل تازه‌ای می‌آورد، جایزه می‌دادند. گویند از همین لحاظ آثار منتسب به عرفی همه از او نیست؛ اما این نکته نمی‌تواند درست باشد، زیرا سخنور و سخن شناسی چون خان خانان، که چند سال با عرفی آشنا بود و اکثر اشعارش را از خود وی شنیده بود، مسلماً در تمیز دادن اشعار او اشتباه نمی‌کرد، هم‌چنان که هم‌اکنون نیز اگر کسی دیوان موجود را به دیده تتبع و ممارست بنگرد همه اشعار آن را، اعم از خوب و بد، در یک سبک و از یک گوینده تشخیص خواهد داد.
عرفی مردی درس خوانده و با مطالعه و به یک واسطه شاگرد ملا میرزاجان باغ نوی از استادان مدرسه فلسفی فارس بوده است. علاوه بر شعر و نثر فارسی، در نقاشی هم دست داشته و استادش درویش حسین مذهّب شیرازی است که عرفی در جوانی اشعارش را نیز از نظر او می‌گذرانده است (عرفات العاشقین 3/14281 ؛ کاروان هند 2/873).
گویند مرگ عرفی بر اثر زهری بود که از شدت حسد بدو خورانیدند و بعضی هم علت مسموم کردن وی را تعلق خاطرش به شاهزاده سلیم، پسر اکبرشاه (یعنی نورالدین جهان‌گیر بعدی)، می‌دانند و خود به این موضوع که ممدوح و معشوقش یکی است تصحیح کرده:
لوحش الله ز یک اندیشی عرفی کاو را / آنکه ممدوح بود عشق بدو می‌بازد
عرفی از خانواده‌ای شیعه مذهب و احتمالاً سید بوده، جدش جمال‌الدین چادرباف از عرفای شیراز و پدرش کارمند دیوان بوده و ظاهراً تخلص «عرفی» از همین جاست که پدرش «زین‌الدین بلو» منصب «عرفی» داشت (در مقابل منصب و مسند «شرعی»). موقعیت اجتماعی خوبی که شاعر در نوجوانی داشت و استعداد فوق‌العاده‌ای که در آموختن دانش از خود نشان می‌داد و طبعاً تحسین دیگران را برمی‌انگیخت، به ویژه ظهور طبع شعر و عرضه کارهایی که از سن او بعید می‌نمود، نوعی حالت خودبزرگ‌بینی و خودستایی مفرط در او بوجود آورد به طوری که به بسیاری از بزرگان ادب قدیم به اسم و رسم تاخته، حتی نظامی و خاقانی را دست انداخته است. بدزبانی و طعن و طنز تندی که در محاورات عادی از او سر می‌زده (که نمونه‌اش شوخی‌های او با میزبان محترم و صاحب مقامش، فیضی، است) نه‌تنها مخالفانی در زندگی برای او تراشیده بلکه پس از مرگش هم بعضی از تذکره‌نویسان با لحن انتقام‌جویانه از او یاد کرده‌اند و حتی ماده تاریخ وفاتش را «دشمن خدا» دانسته‌اند و به همین انگیزه‌ها و نیز آزاداندیشی‌اش، او را «ملحد» نامیده‌اند. البته احتمال این هم هست که عرفی در محفل ابوالقاسم امری، که در آن سال‌ها در شیراز مبلغ «نقطویان» بوده، رفت و آمد داشته و لقب ملحد ازآنجا باشد، هم‌چنان که تاریخ وفات ابوالقاسم امری را نیز «دشمن خدا» (=999) یافته‌اند!