کتاب فلسفه ادبیات – پیتر لامارک

برشی از متن کتاب

در فلسفه هنر و زیبایی ‌شناسی هم گاهی سه گانه مشابهی را مطرح کرده اند که در آن سطح پایه عبارت است از آثار هنری و فعالیت‌های هنرمند، سطح مرتبه اول شامل اظهارنظرهای منتقدان و سطح مرتبه دوم در برگیرنده جملات فیلسوفان درباره سطح مرتبه اول است. همین تقسیم بندی ها می توان به سادگی به فلسفه ادبیات منتقل کرد و به این ترتیب به شاعر و منتقد و فیلسوف نقش های متمایز خودشان را نسبت داد. هرچند چنان که خواهیم دید به دلایلی محکم باید نسبت به این تقسیم ساده نگاهی محتاطانه داشته باشیم، اما جذابیت هایی هم در آن هست که نباید نادیده گرفت. مثلا در این تقسیم‌بندی تمایز میان انواع مختلف تخصص به روشنی نشان داده می شود. توانایی سرودن شعر متفاوت است و توانایی نوشتن درباره شعر و مهارت در کار اول به هیچ عنوان مستلزم مهارت در کار دوم نیست. شاعران لزوماً منتقدان خوبی نیستند، البته منتقدان هم شاعران خوبی نیستند. اما نکته اساسی این است که جهت این گفتمان ‌ها یکسره متفاوت از رمان نویسان و شاعران از یکسو و منتقدان از سوی دیگر همگی کاربر زبان هستند، اما اهداف و هنجارهای داوری درباره نوشته های شان به وضوح متفاوت است. کسانی که برای درهم آمیختن انواع مختلف دستاوردها در این سطوح مختلف می کوشند، مثلاً با برکشیدن نوشته های منتقد به جایگاه صورتی از هنر، از درک تفاوت های عمیق میان اهداف و انتظارات مربوط به حرکت ناتوانند. درباره سطح مرتبه اول و مرتبه دوم هم نظر مشابهی را می توان بیان کرد. اگر نقدا شکلی از شرح و ارزیابی آثار ادبی بدانیم، آنگاه فیلسوفان لزوما منتقدان خوبی نیستند و همین طور منتقدان هم لزوما فیلسوفان خوبی نیستند.
اما این تقسیم‌بندی سه‌گانه به رغم جذابیت اولیه اش در فلسفه ادبیات نباید پذیرفته شود. مشکلات از همان سطح پایه آغاز می شود. آثار ادبی انواع طبیعی نیستند و بدون مجموعه ای از کنش ها و داوری ها که در چارچوب آن شناسایی و ارزیابی می‌شوند، اصلاً وجود ندارند. با بیانی جانبدارانه می شود گفت که این آثار نه تنها موضوع گفتمان نقد به شمار می آیند بلکه به یک معنا محصول آن نیز هستند. آثار ادبی هویت خود را تا اندازه ای به واسطه آن نوع علایقی که در منتقدان ادبی برمی ‌انگیزد کسب می ‌کنند. پیوندی درونی و منطقی میان خود این آثار و بحث های مربوط به آنها وجود دارد پس اینکه صرفاً آنها را در دو سطح مختلف قرار دهیم چنان که گوئی منطقا تمایزب میان آنها هست رضایت بخش نیست.
در مورد رابطه سطح مرتبه اول و مرتبه دوم یعنی میان نقد و فلسفه هم دشواری‌هایی هست. فیلسوف ادبیات، به عنوان محقق متوجه منطق و اهداف نقد ادبی در جایگاهی مثلا مشابه فیلسوف فیزیک قرار ندارد، زیرا حوزه پژوهش مورد نظر یعنی نقد متکثرتر از آن است که از جهت روش شناختی موضوع منسجم و واحد را پدید آورد. به نظر می ‌آید دیدگاهی که فلسفه ادبیات را فرانقد می شمارد در توضیح دو جلوه اصلی آن، چه به عنوان فعالیتی توصیفی چه به عنوان فعالیت هنجاری اساسا ناکام است. از نگاه توصیفی فرانقد در پی شناسایی اصول بنیادین نقد است از طریق مشاهده کارهای کنونی و انتزاع از آن. اما در مواجهه با مجموعه ای از رویکردهای انتقادی بهترین نتیجه ای که از چنین فعالیتی می توان به دست آورد دسته ای از اصول مربوط به هر رویکرد است.