کتاب اموال و مالکیت | دکتر ناصر کاتوزیان

درباره‌ی کتاب اموال و مالکیت دکتر ناصر کاتوزیان

در کتاب اموال و مالکیت نوشته‌ی دکتر ناصر کاتوزیان به تشریح مفاهیم پایه‌ای حقوق در خصوص موضوع اموال اعم از منقول، غیرمنقول و اموالی که مالک خاص ندارد و مبحث مالکیت می‌پردازد.

در گذشته واژه‌ی «مال» ویژه ی کالای مادی بود. ولی پیشرفت های زندگی کنونی به تدریج آن را از این معنی محدود و ابتدایی خارج ساخته است، چندان که امروز به تمام عناصر گوناگون دارایی مانند: زمین و اموال منقول و مطالبات و حقوق مالی، و حتی حق تألیف و اختراع و سرقفلی نیز مال گفته می شود.

در باب اولیه قانون مدنی به موضوع مال با عنوان “اموال” پرداخته شده است، اما تعریفی درمورد اموال بیان نشده است و تقسیم بندی بر دو قسم منقول و غیرمنقول صورت پذیرفته است. در مواد قانونی زیادی به موضوع اموال اشاره شده است مثل: ماده 872، 946، 1214 و 1217 قانون مدنی.

این کتاب دانشگاهی ارزشمند از نشر میزان مشتمل بر سه فصل می باشد: 1- انواع مال 2- مالکیت 3- شاخه های مالکیت

بخشی از کتاب اموال و مالکیت دکتر کاتوزیان

فصل دوم: مالکیت

مبحث دوم: مفاد حق مالکیت؛ حدود اختیار مالکیت

110- تحلیل حق مالکیت:

مالکیت کامل ترین حق عینی است که انسان می تواند بر مالی داشته باشد و سایر حقوق عینی از شاخه‌های این حق است: 1) مالک می‌تواند، با هر شیوه که مایل است و با هر انگیزه ‌ای که دارد (سودجویی، رفع ضرر و خیر خواهی) از عین مال خود بهره برداری کند یا آن را بی استفاده باقی گذارد؛ 2) مالک حق دارد از ثمره ها و محصول مالی که در اختیار اوست منتفع شود؛ 3) مالک می‌تواند مال خود را از بین ببرد یا به دیگری منتقل کند.

بر پایه ی همین اختیارها، حقوقدانان رومی مالکیت را به «حق استعمال» و «حق استثمار» و «حق اخراج از ملکیت» تجزیه می کردند. در حقوق اسلام نیز، ضمن اصل تسلیط، اختیار کامل مالک در تصرف و انتفاع از ملک خود تایید شده است.

مالک، نه تنها حق دارد با اجرای اعمال مادی و خارجی از مال خود استفاده کند یا آن را از بین ببرد، می تواند برای حفظ و اداره و انتقال آن اعمال حقوقی گوناگون انجام دهد: با دیگران قرارداد بیمه ببندد، یا اجازه ی استعمال و انتفاع از مال خود را به دیگری بدهد، یا وسیله ی عقد بیع و صلح و هبه و وصیت آن را، در زمان حیات یا بعد از فوت خود، به دیگری واگذار کند.

چنانکه گفته شد، این اختیار گسترده در حقوق کنونی تنها به عنوان «اصل» پذیرفته شده است؛ اصلی که استثناهای فراوان یافته و اعتبار و توان آن به سود منافع اجتماعی و اجرای عدالت کاسته شده است.

پس، به جای سخن گفتن از دامنه ی اختیار مالک، باید حدود این اختیار را در قوانین کنونی معین کرد.

فصل سوم: شاخه های مالکیت

مبحث اول: حق انتفاع

گفتار نخست – تعریف و اقسام حق انتفاع

216 – تعریف:

مطابق ماده ۴۰ قانون مدنی: «حق انتفاع عبارت از حق است که، به موجب آن شخص می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد استفاده کند».

حق انتفاع یکی از شاخه ها و مراتب مالکیت است، که در اثر قرارداد به شخصی واگذار می شود. پس، حق انتفاع همیشه برای مال موضوع آن، دو صاحب حق وجود دارد: 1) منتفع، که حق  استعمال و انتفاع از عین به او واگذار شده؛ 2) مالک که صاحب عین است، و در اثر قرارداد سهم بزرگی از حقوق خود را به منتفع واگذار کرده است.

حق انتفاع حق عینی است و موضوع آن باید شییء مادی باشد. حق انتفاع از دین و حقوق معنوی، مانند حق مولف و مخترع، را باید بر طبق مفاد ماده ۱۰ قانون مدنی بررسی کرد و در این مبحث تنها قواعد مربوط به اموال مادی گفته می شود. ولی، حق انتفاع اختصاص به اموال غیرمنقول ندارد و نسبت به اموال منقول نیز برقرار می شود.( ماده 46 قانون مدنی).

218 – عُمری:

به موجب مادۀ 14 قانون مدنی: «عمری حق انتفاعی است که به موجب عقدی از طرف مالک برای شخص به مدت عمر خود منتفع و یا شخص ثالثی برقرار شده باشد». اگر حق انتفاع برای مدت عمر مالک برقرار شده باشد، با مرگ او برطرف می گردد. ولی، اگر به مدت عمر منتفع یا ثالث باشد، فوت مالک اثری در آن ندارد و وارثان او نمی توانند مزاحم صاحب حق شوند.

کتاب حقوق مدنی کاتوزیان (اموال و مالکیت) در نشر میزان به چاپ رسیده است.