کتاب رستاخیزِ کلمات - محمدرضا شفیعی کدکنی

کتاب «رستاخیزِ کلمات» نوشتۀ «محمدرضا شفیعی کدکنی» توسط انتشارات سخن به چاپ رسیده است.

این کتاب‌مجموعه صحبت‌های استاد شفیعی کدکنی در دانشگاه تهران است که مروری‌است بر شکل‌گیریِ «نظریۀ ادبیِ صورتگرایانِ روس» و دستاورد‌های آن، تأثیراتِ جهانی و تطبیق آن بر ادبیات فارسی. در این کتاب هدف، روایتِ تاریخیِ جریان فرمالیسم روسی و منتقدانِ ساختارگرای روس از زوایای مختلف است. عمدۀ بخش‌های کتاب به صورتگرایان روسی اختصاص داده شده است و در پایان چند فصل شامل مقالاتی در بابِ تکاملِ تصویری بعضی از اشعار فارسی و مقایسه‌ی آن با آرای بزرگان روس، و برخی از ترجمه‌های استاد از رومن یاکوبسون و اومبرتو اِکو ضمیمه شده است. «رستاخیز کلمات» از فرم و محتوا، خاستگاه فرمالیسم، آشنایی‌زدایی، تشبیهاتی برای مقایسه و تطبیق آن بر ادبیاتِ ما، هنر سازه، ساختار و پیرنگ، تحلیل ساختار ادبی، قهرمانِ لیریک و تکامل ادبی برای ما سخن می‌گوید. تجربۀ خواندن این کتاب حتی برای آن‌هایی که دانشجویِ رشتۀ ادبیات نیستند هم لذت‌بخش است چرا که نثر این کتاب روان و حتی ساده و قابل فهم است مفاهیمی که دربارۀ ادبیات فارسی و بزرگانی همچون حافظ و سعدی آورده شده است، لذت آن را دوچندان می‌کنند. «محمدرضا شفیعی کدکنی» ، نویسنده و شاعر شهیر ایرانی است که بیش از 30 کتاب تالیف و ترجمه کرده‌است و چندید مجموعه شعر نیز در کارنامۀ خود دارد. تخلص وی در اشعارش «م. سرشک» می‌باشد.

برشی از متن کتاب

صورتگرایانِ روس، مسألۀ تکاملِ ادبی را، از چند چشم‌انداز بررسی کرده‌اند که برای ما و فرهنگِ ما می‌تواند دارای کمالِ اهمیت باشد: نخست از منظرِ «وجهِ غالب» و جا‌به‌جاییِ عناصری که به عنوانِ وجه غالب، مایۀ تحولاتِ ادبی می‌‌شوند. از سوی دیگر، در نگاهِ صورتگرایان روس، بده‌بستان‌هایی که میانِ آثارِ فرهنگی یک عصر به وجود می‌آید و هنرهای گوناگون در یکدیگر اثر می‌گذارند، از مهم‌ترین عوامل مطالعه در تحولات ادبی و هنری است. در فرهنگ‌های مللِ اروپایی به علت رشد و بالندگیِ هنرها در کنار یکدیگر مسألۀ تکامل ادبی به گونۀ روشن‌تری قابلِ بررسی است تا در فرهنگِ ما که نقاشی و موسیقی و مجسمه‌سازی و تئاتر و معماری و دیگر هنرهای زندگیِ گیاهی داشته‌اند و دارند. ما بسیاری از هنرها را از بنیاد فاقدیم و بعضی از هنرها هم که خیال می‌کنیم داریم، چنان زیرِ فشار معیار‌های دینی و اخلاقی قرار دارند که وجود و عدمشان یکسان است. با اینهمه در همین برهوتِ سترون، با چند نمونه از هنر مینیاتور و خط و موسیقی، که حیاتی محتضر دارند، می‌توان از بده‌بستان‌های این هنرها با شعر و ادبیات سخن گفت. به دلایلِ تاریخی و شاید هم جبر جغرافیایی و ازهمه بدتر ریشه دوانیدن اشعریت در تمام شریان‌های فرهنگِ ما حتی پس از آن که تشیع تبدیل به وجهِ غالبِ ایدئولوژیکِ جامعۀ ما شده است، ما هنوز هم زیر سلطۀ اشعریت هستیم و هستیم و خواهیم بود. کشورهایی که در سرزمینِ ما منافعِ اقتصادی و منافعِ استراتژیک دارند، هرگز به ما اجازه نخواهند داد که از زیرِ سلطۀ اشعریت خود را رها کنیم. با اینهمه این حقیقت را نباید فراموش کرد که هرکدام از هنرها که در سرزمینِ ما ببالند و از مرحله‌ای که دارند فراتر روند، بر دیگر مجموعه‌های هنری و بر ادبیاتِ ما تاثیر مثبتِ خود را خواهند داشت. بسیار بعید به نظر می‌رسد که در جامعۀ ما هنری بیاید و جای «شعر» را ـ که قرن‌ها و قرن‌ها وجهِ غالبِ خلاقیتِ فرهنگی ما بوده است ـ بگیرد و در نتیجۀ چنین تحولی، ادبیاتِ ما روی به گونۀ دیگری از تکامل بگذارد و مسیری دیگر را اختیار کند. با اینهمه «تکاملِ ادبیِ» ما ـ با هر تعریفی که شما از تکاملِ ادبی قبول دارید ـ در همان وضعِ پاندولیِ خود، یک گام به جلو و چند گام به عقب، از بده‌بستان‌های ضروری با دیگر هنرها ناگزیر است.

فهرست

• (درس گفتارهایی درباره ی نظریه ی ادبی صورتگرایان روس)
• نویسنده: محمدرضا شفیعی کدکنی
• انتشارات: سخن