کتاب صور خیال در شعر فارسی - شفیعی کدکنی

کتاب «صور خیال در شعر فارسی» نوشتۀ «دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی» توسط نشر آگه منتشر شده است.

کتاب «صور خیال» به بررسی عنصر خیال‌انگیزی و بهره‌گیری از فضاسازی‌های زیبا و به طور کلی «آراستن شعر» سخن می‌گوید. آیا بدون بهره‌گیری از نیروی خیال و تصوراتِ خیال‌انگیز و زیبا در مفاهیم هستی، می‌توان شعری سرود؟ نمی‌شود. اگر از یک شعر دل‌انگیز و زیبا عناصر خیالی آن را بگیریم، جز چند جمله‌ی ساده و خالی چیزی از آن باقی نمی‌ماند. «خیال» پیکرۀ اصلی و عنصر جدایی‌ناپذیر شعر است. این کتاب دو بخش کلی دارد، در قسمت اول ، به توضیحاتِ کلی و عمومیِ مربوط به «صور خیال» و «تخیل» در شعر، تحلیل و تفصیر آن در طول تاریخ شعر در میان علما و ادبایِ اسلامی و شیوه‌هایی که آنان برای بهره‌گیری از این عنصر در اشعار خود استفاده می‌کردند، می‌پردازد. در این بخش، قسمت‌هایی را هم به شرح تاثیرات ادبا و فیلسوف‌های گذشته‌ی یونانی اختصاص داده و به نقد و بررسی شعر از نگاه متفکران و فلاسفه‌ی اسلامی پرداخته است. در بخش دوم، اشعار تک تکِ شاعران زبان فارسی را در بخش‌های مختلف مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد و برای شاعران بزرگ نیز فصلی جداگانه در نظر گرفته شده است. دکتر محمدرضا  شفیعی کدکنی، نویسنده و شاعر ایرانی است که هشت مجموعه‌ی شعر دارد و نزدیک به 30 کتاب تألیف و ترجمه کرده است. او شاعری در زمینه‌های اجتماعی است که در قالب شعر نو آثار با ارزشی دارد. تخلص وی در اشعارش «م. سرشک» می‌باشد.

برشی از متن کتاب

ادیبان قدیم، با همۀ توجهی که در اهمیت صور خیال درشعر داشته‌اند دربارۀ سهم خیال در ساختمان شعر کمتر سخت گقته‌اند، و علت این سکوت را بیشتر باید در طرز تفکر آ‌ن‌ها نسبت به شعر و مفهوم آن جستجو کرد، و از آنجا که بیشتر به «ظاهر»و «شکل شعر» نظر داشته‌اند و جوهر شعری کمتر مورد توجه ایشان بوده است، از اهمیت خیال در ساختمان شعر کمتر سخن گفته‌اند؛ ولی آ‌ن‌ها که دید منطقی و فلسفی نسبت به مفاهیم داشته‌اند، چنانکه در بحث تخیل یاد شده، عنصر خیال را جوهر اصلی شعر شمرده‌اند و بسیاری از گویندگان مکاتب جدید ادبی، از قبیل سوررئالیست‌ها، هنر را نتیجۀ خیال و تخیل دانسته‌اند. البته اگر در تعریفهایی که قدما کم و بیش از بلاغت و شعر کرده‌اند توجه کنیم، سهم عنص خیال را به روشنی در خواهیم یافت، از قبیل آنچه ابن رشیق قیروانی در العمده از بعضی نقل کرده است که: شعر چیزی است که مشتمل بر تشبیهی خوش و استعاره‌ای دلکش باشد و درما سوای آن‌ها، گوینده را فضل وزنی خواهد بود و بس. و نیز از ارسطو نقل کرده‌اند که در تعریف بلاغت گفته است: البلاغهُ حُسنُ الاستعاره، و از ادیبان فارسی زبان، صاحب چهار مقاله که در تعریف  شعر از اتساق «صناعات موهمه» سخن می‌گوید، منظورش همان جنبۀ تخییلی و زمینۀ خیالی شعر است. به عقیدۀ بعضی از معاصران، در میان قدما آن دسته که طرفدار لفظ‌اند کسانی هستند که هنر را در جنبۀ تصویری و خیالی آن می‌دانند، یعنی آن‌چه مربوط به اسلوب بیان است نه نفس معانی، که گفته‌اند: المعانی مطروحه فی‌الطریق، وبسیاری از علمای ادب و بلاغت در قدیم کوشش خود را مصروف بر این داشته‌اند که اعجاز قرآن را در همین زمینۀ بیان و جنبۀ تصویری آن بدانند و از معاصران ما نیز کسانی به صورت دیگری این مسأله را مطرح کرده‌اند. ناقدان اروپایی که وارث طرز تفکر ارسطویی هستند و بیشتر به جوهر شعر نظر دارند، از دیرباز به اهمیت عنصر خیال در ساختمان شعر نظر داشته‌اند. ارسطو خود در تعریفی که از شعر می‌دهد، همانگونه که در بحث تخییل یاد شده، در حقیقت بنیاد تعریف خود را بر «خیال» استوار می‌کند، و دی لویس، شاعر معاصر انگلیسی، در کتاب معروف خود که دربارۀ «خیال شعری» نوشته است، «ایماژ» یا خیال را عنصر ثابت شعر می‌داند.

فهرست