کتاب قلندرنامه ای به نام آداب الطریق

درباره کتاب قلندرنامه‌ای به نام آداب الطریق، اثر باباحاجی عبدالرحیم

مهران افشاری که در زمینه تصوف و قلندری، مطالعات و تحقیقاتی انجام داده و در پی آن، آثاری را دارد، این‌بار با انتشار کتاب قلندرنامه‌ای به نام آداب الطریق، مخاطبان علاقه‌مند را با اثری مهم که در قرن یازده هجری توسط بابا حاجی عبدالرحیم نگاشته شده است؛ آشنا می‌نماید. هدف وی از انتشار اثر حاضر که البته حاوی اطلاعات  فراوانی است که دیگر محققان کمتر توجه به آنها نشان داده‌اند؛ رفع ابهامات در مورد قلندریه می‌باشد. هم‌چنین وی امیدوار است با ارائه آثاری این‌چنینی در بستر تاریخ اجتماعی، سیاسی و اندیشه در ایران و همسایگانش، زمینه تحقیق و پژوهش پیرامون این موضوع، پدید آید. هدف مهم دیگری که در پس پرده انتشار اثر حاضر وجود دارد، آموزش چگونه بهره بردن از متون ادبی فارسی برای شناخت و بررسی تاریخ فرهنگ و اندیشه قوم ایرانی به آنان که در زمینه زبان و ادبیات فارسی تحصیل نموده‌اند، بیان شده است. گفتنی‌ست قلندریه پس از شکل‌گیری اندیشه و مسلک صوفیه، در قرن هفتم به عنوان گروه و انشعابی مشابه آن اما با خصایص و ویژگی‌های متفاوت پدیدار گشت و به مرور این دو گروه از هم اثر پذیرفته و وارث آداب یکدیگر شدند. از آنجا که نویسنده با مطالعات فراوانش به این مهم دست یافته که سرچشمه و خاستگاه قلندری‌گری ایران بوده، از این‌رو، تحقیق و پژوهش در این زمینه را و شناساندن این گروه و مسلک را دینی بر گردن خود دیده تا به سؤالات مهمی در این‌باره پاسخ گوید. چراکه با توجه به رفتارهای خلاف عرف و مخالف شرع که از پیروان و سردمداران این گروه سر می‌زد، در همان اثنا جزء صوفیان مسلمان و اهل معرفت الهی محسوب می‌شدند. این دوگانگی رفتار با پرسشی روبه‌رو می‌شود و محقق را در پی چرایی این نحوه تعامل و کردار بر می‌انگیزاند؛ تا جایی که او در پی یافتن چگونگی شکل‌گیری آیین قلندری در تاریخ تصوف اسلامی برمی‌آید. این سؤالات و روحیه پژوهشگری نویسنده باعث شده تا وی جدیدترین تحقیقات خود پیرامون قلندریه را به متن آداب الطریق بابا حاجی عبدالرحیم ملحق نموده و خوانندگان را از تازه‌ترین یافته‌هایش مطلع سازد. به همین منظور در چهار فصل مباحثش را تدوین نموده و با عنوان «پژوهشی نو درباره قلندریه» در کتاب حاضر گنجانده است. محتوای اصلی کتاب نیز در بخش دوم اثر، جای گرفته است. این محتوا، در دوازده باب تدوین شده و عناصر مهم، این گروه را، تعریف گزاره‌ها را، فلسفه وجودی هر یک را به همراه شیوه استفاده‌شان به شرح و تفصیل بیان می‌دارد. تصحیح این اثر، بر اساس دو نسخه خطی صورت گرفته است که اصل واژگان معناشده در پاورقی به منظور دسترسی آسان قرار دارد. علاوه بر این تعلیقات مهران افشاری که بر آداب الطریق نگاشته شده را به عنوان بخش پایانی در نظر گرفته است. با وجود این بخش، خواننده محتوای نوشته‌های بابا حاجی عبدالرحیم را بهتر دریافته و با شرایط اجتماعی و فرهنگی آن زمان بهتر آشنا می‌شود. با وجود علم کم و دانسته‌های اندک نگارنده که در بطن متن به وفور می‌توان این موضوع را دریافت اما مقدمه و بخش تعلیقات همان طور که ذکر شد حاصل سال‌ها تحقیق و پژوهش مصحح است که بر اساس منابع معتبر به نگارش در آمده‌اند.

برشی از متن کتاب

3 - 1. از فتوت تا قلندری: خاستگاه اجتماعی عیاران و جوانمردان اوباش با خاستگاه اجتماعی صوفیان یکسان بود. از حدود قرن‌های سوم و چهارم هجری هم عیاران و جوانمردان و هم صوفیان به طبقه عامه و مردم اهل کوچه و بازار تعلق داشتند ازاین‌رو هم تصوف و هم جوانمردی و فتوت در یکدیگر تأثیر گذاشتند از همدیگر تأثیر پذیرفتند. این تأثیر و تأثر متقابل هم در فتوت و جوانمردی و هم در تصوف جریان‌هایی خاص را پدید آورد. از تأثیر اصول تصوف در آیین جوانمردی و روش عیاران ، جوانمردی پیشه‌وران و فتوت اصناف ایجاد شد. به این گونه که گروه‌هایی از عیاران و جوانمردان، جنگجویی و راهزنی را ترک گفتند و به پیشه‌وری در شهرها مشغول شدند. جوانمردی در نزد آنان بیش و کم رنگ زهد و تصوف پذیرفته بود اما این بدان معنی نبود که به کلی تغییر روش و منش داده باشند؛ آنان همچنان جوانمرد بودند با همان خلق‌وخوی ایادی و لابد برخی رفتارهای اباحی‌گری؛ اما دزدی و راهزنی یا گدایی را ترک کرده بودند، به تصوف گرایش داشتند و با کسب و کار خود در بازار هم به خلق خدمت می‌کردند و هم روزی خود را به دست می‌آوردند. برخی از آنان گه‌گاه امنیت شهر و محله‌ای را هم با شهرآشوبی‌ها و ستیزه‌جویی‌های خود بر هم می‌زدند. جای تجمع این گروه از جوانمردان اهل پیشه که همدیگر را «اخی» می‌خواندند «لنگر»، واژه‌ای یونانی، یا «تکیه»، واژه‌ای عربی، نام داشت؛ در آنجا گرد هم می‌آمدند و آیین تشرف داوطلبان فتوت را برگزار می‌کردند که عبارت بود از نوشیدن قدح آب و نمک یا شیر و نمک و بستن میان‌بندی خاص بر کمر که «شدّ» نام داشت (شدّ مخفف شدّه است و در زبان عربی به معنی رشته و ریسمان است) و سپس پوشیدن شلوار فتوت یا سراویل. بیشتر فتوت نامه‌ها رساله‌ها و کتاب‌هایی در تبیین آیین فتوت و جوانمردی نوشته جوانمردانه پیشه‌ور است و برخی از آنها را هم صوفیان نوشته‌اند. در فتوت نامه‌هایی که از قرن هفتم هجری باقی مانده است از جمله فتوت نامه عمر سهروردی و فتوت نامه ناصر سیواسی، از گروه فتوتداران پیشه‌ور به عنوان جوانمردان «قولی» و از گروه عیاران و جوانمردان جنگجو و سپاهی به عنوان جوانمردان «سیفی» یاد شده است. اندک رساله‌هایی که از قلندریه باقی مانده است، از لحاظ سبک و سیاق و مضامین و محتوا از جمله سخن از «شدّ» و میان بستن، درست مانند فتوت نامه‌هاست؛ اما در آنها از آداب تصوف بیشتر از فتوت‌نامه‌ها سخن گفته شده است. جایگاه قلندریه نیز مانند جایگاه اهل فتوت لنگر نام داشت. زبان آنان در اندک نامه‌هایی که از ایشان باقی مانده شبیه لوتره و زبان جوانمردان اوباش است. قلندریه در واقع جوانمردان صوفی بودند. گروهی از اهل فتوت که طریق آنان بیش از طریق فتوت اصناف رنگ تصوف گرفته بود. در قرن هفتم، نجم‌الدین زرکوب در فتوت نامه خود گوید که میان جوانمردان قولی را با پارچه‌ای از کرباس و میان جوانمردان سیفی را با دوال چرمی می‌بستند. دوال چرمی با سپاهی‌گری و عیاری‌گری و جنگجویی مناسبت دارد و شدّ یا میان‌بند کرباسی با جامه اهل بازار و پیشه‌وران، که مانند جامه عامه مردم کوچه و بازار بود، تطبیق می‌کند. اما نجم‌الدین زرکوب در فتوت یا جوانمردی، افزون بر دو گروه «قولی» و «سیفی» از گروه سومی به نام گروه جوانمردان «شُربی» یاد می‌کند که میان‌بند یا شدّ آنان از صوفی یعنی پشم بود. این می‌تواند نشان دهد که گروه جوانمردان شربی، صوفی و پشمینه‌پوش بودند و به نظر اینجانب گروه شربی یا جوانمردان صوفی همان قلندریه بودند.

فهرست

• دیباجه
• پژوهشی نو درباره قلندریه
• فصل نخست سرچشمه‌های قلندری‌گری
• فصل دوم ویژگی‌های قلندران در میان صوفیان
• فصل سوم طریقت‌های گوناگون قلندری
• فصل چهارم قلندرنامه آداب الطریق

• آداب الطریق
• باب اول در بیان کلاه
• باب دوم در بیان موی سر
• باب سیم در بیان دلق و خرقه و اوصاف آن
• باب چهارم در بیان کمر
• باب پنجم در بیان عصا
• باب ششم در بیان کجکول
• باب هفتم در بیان کدومطبخ
• باب هشتم در بیان سفره
• باب نهم در بیان خادمی
• باب دهم در بیان تخت‌پوست
• باب یازدهم در بیان جاروب
• باب دوازدهم در بیان اقسام فقر
• تعلیقات
• تعلیقات آداب‌الطریق
• فهرست‌ها
• فهرست منابع و مآخذ
• فهرست آیه‌های قرآن مجید
• فهرست احادیث و اقوال و امثال عربی
• فهرست اشعار براساس آغاز بیت‌ها
• فهرست نام جای‌ها، سرزمین‌ها و شهرها
• فهرست نام کتاب‌ها
• فهرست طایفه‌ها، طریقت‌ها، ملل و نحل
• فهرست نام کسان
• فهرست لغت‌ها، تعبیرها و اصطلاح‌ها

خرید کتاب قلندرنامه‌ای به نام آداب الطریق

کتاب قلندرنامه‌ای به نام آداب الطریق، اثر باباحاجی عبدالرحیم می‌باشد که با تحقیق، تصحیح و توضیحاتی از مهران افشاری در نشر چشمه به چاپ رسیده است.

(همراه با پژوهشی نو درباره قلندریه) نویسنده: باباحاجی عبدالرّحیم تحقیق، تصحیح و توضیح: مهران افشاری انتشارات: چشمه