کتاب هشت بهشت - امیرخسرو دهلوی

کتاب هشت بهشت، اثر امیرخسرو دهلوی، با تصحیح حسن ذوالفقاری و پرویز ارسطو در نشر چشمه به چاپ رسیده است.

امیرخسرو دهلوی خمسه‌ای دارد که مجموعه هشت‌بهشت، آخرین مثنوی این مجموعه می‌باشد. این شاعر هندی پارسی‌گوی و پارسی‌سرای، در کتاب حاضر داستان‌سرایی نموده و در خلال این داستان‌ها، درد و رنج و سختی زندگی مردمان شبه قاره هند را در روزگار خویش، بیان کرده است. هشت ‌بهشت، علاوه بر به کارگیری عناصر داستان‌نویسی اما حاوی ابتکارات سراینده در زبان و بیان می‌باشد.  با وجود اینکه هشت ‌بهشت دهلوی را تقلیدی از هفت‌پیکر نظامی می‌دانند، اما خود این اثر، منبع وایده‌ای برای شاعران شبه‌قاره هند شده است. منظومه‌های عاشقانه این اثر هم‌چون سایر روایات عاشقانه، به دلیل جذابیت موضوع، مخاطبان فراوانی را به خود می‌خواند. هدف از انتشار چنین آثاری، که در گذشته نگاشته یا سروده شده‌اند، آشنایی مخاطبان امروزی با آنهاست تا علاوه بر زنده نگاه داشتن این منابع، به منظور ایجاد زمینه تحقیق و پژوهش برای علاقه‌مندان، آشنا کردن عامه و آگاه کردن‌شان از پیشینه پربار ادب فارسی است. برای درک بهتر و ارائه اطلاعات بیشتر در هنگام مطالعه متن کتاب، مصححان محترم ابتدا در بخشی جداگانه، اشاراتی من باب آشنایی خوانندگان به منظومه‌های عاشقانه داشته‌اند. سپس منظومه حاضر را به طور تفصیلی معرفی نموده و از شباهت‌هایش با هفت‌پیکر گفته‌اند، به این ترتیب مخاطب با پیش‌زمینه‌ای قوی، می‌تواند وارد متن هشت بهشت شده و بیشترین بهره را از آن کسب نماید. آرایه‌های ادبی به اندازه و متعادل در اشعار این اثر به چشم می‌خورند، هم‌چنین استفاده به جا و مناسب از اصطلاحات، کنایات و ضرب‌المثل‌ها در جای جای اشعار، حکایت از تسلط و آگاهی دهلوی نسبت به زبان فارسی دارد. این مثنوی سرشار از نکات آموزنده اخلاقی و عقلانی‌ست تا آنجا که قهرمانانش تا زمانی که پایبند به این اصول و ایمان و نجابت بوده‌اند، پیروز شده‌اند، اما خطاکاران داستان‌ها با کردار و گفتار بد و زشت و اعمال نسنجیده عامل گرفتاری و سرنوشت بد برای خود می‌شوند. داستان هشت بهشت با آغاز به کار پادشاهی بهرام گور شروع می‌شود و تمام سه‌هزار و چند بیت را در این دوره می‌سراید که با پایان یافتن زندگانی بهرام به اتمام می‌رسد. به منظور بهتر فهمیدن  داستان‌های این اثر، در بخش «گزارش داستان» که قبل از محتوای اصلی گنجانده شده، خلاصه داستان‌ها به زبان فارسی ساده و معیار، تشریح شده‌اند که خود از نقاط قوت این تصحیح به حساب می‌آید.

برشی از متن کتاب

مقایسه‌ای هشت بهشت و هفت پیکر هشت بهشت امیرخسرو تحت تأثیر هفت پیکر نظامی گنجوی سروده شده است. به‌زعم برخی پژوهشگران هفت پیکر، شاهکار نظامی در داستان‌پردازی است که پس از نظامی از این اثر همچون دیگر آثار وی ده‌ها نظیره ساخته و پرداخته شد. هفت پیکر نظامی علاوه بر افسانه‌ای کردن شخصیت تاریخی بهرام گور، با پرورش هفت داستان در قالب داستان اصلی بهرام گور، سنت داستانی خاصی را در بین شاعران و داستان پردازان ایرانی بنا نهاد که از طریق امیر خسرو دهلوی به هند منتقل شد. این سنت داستانی، در هند نشو و نما یافت و با عناصر و بن‌مایه‌های داستان‌های هندی درآمیخت و در شیوه‌های داستانی آن دیار اثرات ژرفی نهاد. هفت پیکر یا هفت گنبد یا بهرام نامه چهارمین منظومه از خمسه نظامی گنجوی در بحر خفیف است.منظومه 5130 بیت دارد که به نام علاء‌الدین کرپ ارسلان در سال 593 پایان یافته است. محور این داستان بهرام پنجم، پادشاه ساسانی (420 - 438 ق.م) مشهور به بهرام گور و فرزند یزدگرد اول است. این پادشاه در تاریخ سیاسی ایران شهرتی ندارد و نظامی با یادآوری داستان‌های وی و انسجام آن در قالب هفت‌پیکر به بهرام تاریخی شخصیتی افسانه‌ای داد. دکتر معین روایت‌های هفت‌پیکر را دو قسم می‌داند؛ اول داستان‌های بی‌ارتباط با بهرام گور و برساخته نظامی و یا مقتبس از داستان‌های عامیانه مثل افسانه‌سرائی دختران هفت کشور و دوم داستان‌های مربوط به بهرام گور که بخشی تاریخی و بخشی افسانه‌ای است. یکی از علل شهرت بهرام و داستان‌های وی نزد ایرانیان و اعراب و پرورش یافتن او نزد پادشاهان حیره است. به گواهی شاهنامه پرورش او در حیره از آن‌رو بود تا خوی ستمگری پدر را نگیرد. عمده‌ترین داستان‌ها و ماجراهای هفت پیکر عبارتند از: پرورش بهرام نزد نعمان‌بن منذر و ساختن قصر به دست سنمار که از معماران بنام و شخصیتی تاریخی بوده در تواریخ ذکر شده است. مثل «جزای سنمار» بازمانده همین داستان در منابع فارسی و عربی است. زمینه‌های اصلی داستان هفت‌پیکر که در قصر خورنق شکل می‌گیرد. بهرام در همین خورنق است که با حجره‌ای دربسته و نقش هفت پیکر آشنا می‌شود و به این پیکرها دل می‌بندد و بی‌درنگ پس از مرگ پدر به ایران بازمی‌گردد اما با خسرو که پادشاهی را تصاحب کرده مواجه می‌شود. برگرفتن تاج از میان دو شیر راهی برای کسب پادشاهی است. پیروز میدان بهرام گور است. این داستان هم مستندات تاریخی دارد. اکنون زمان شادی، بخشش و دهش است. حتی با وجود قحط سالی باز مردم در ناز و نعمت هستند. بهرام کوشید برای زدودن خاطره ستم پدرش، یزدگرد بزه گر، مردم را به آسایش رساند؛ پس خراج یک‌ساله را از آنان برداشت و همین موضوع باعث محبوبیت و حتی رواج داستان‌های او شد. او نه آنکه خود خوش‌گذران بود؛ مردم را هم به خوش‌گذرانی تشویق می‌کرد. داستان بهرام گور و کنیزش، فتنه و جنگ او با خاقان چین و شکست دادن و آسودگی خیال وی باعث می‌شود به گذشته‌ها بازگردد و خاطره خورنق و هفت تصویر جادویی را در خود زنده کند و این آغاز بخش دوم داستان است که همه علت تسمیه کتاب است و هم جذاب‌تر و زیباتر از بخش اول

فهرست

سرآغاز   درآمدی بر منظومه‌های عاشقانه سراینده آثار سبک شعر   معرفی منظومه گزارش داستان مقایسه هشت بهشت با هفت پیکر هشت بهشت نظیره‌های هفت پیکر نظیره‌های غیر فارسی وجوه تشابه و تفاوت نظیره‌ها نسخه‌ها   متن هشت بهشت درود روان کردن سوی روضه محمدی صفت معراج آن بالای مکان الامکان نعت قدوة‌الخافقین نظام‌الحق فی‌الدنیا و الدین بزم سلطان خلد بزم سدره علم طوبی دُرافشانی لب به مدح در نطع انبساط در سبب بنیاد نهادن هشت بهشت تا … نصیحت فرزند بهشتی ثمرة‌الفواد عفیفه جلوه بهشت برین که هفت پیکر … صفت دلارام که سررشته گیسوی مشکین … کمیت راندن بهرام شیر گیر با … گفتار در آراسته شدن حور و قصور نافه گشادن خُلق بهرام روز شنبه از … افسانه گفتن آهوی مشکین و مشک بی‌آهو کوثر کشیدن بهرام روز یکشنبه در … افسانه گفتن خواب‌آلود نیمروز را … مجلس آراستن بهرام روز دوشنبه در … افسانه گفتن سبزپوش بهشتی در … گلگشت بهرام روز سه‌شنبه سوی بهشت پنجم غنچه گشادن بهار گلروی از … عشرت بهرام روز چهارشنبه به بهشت ششم و … بنفشه شدن سرو آزاد در سجده … صندل نهادن بهرام روز پنج شنبه در بهشت هفتم ... پیچیدن بهرام اژدهاوش در قامت… معطر کردن بهرام روز آدینه بهشت... افسانه گفتن لعبت کافوری بر سقنقور وفات یافتن بهرام و وفات یافتن او … در تمام‌شدن عمارت هشت بهشت و … این ذیل پایدار که تا دامن قیامت …   خاتمه واژگان، ترکیبات، کنایات نام‌ها و جای‌ها منابع

(منظومه های عاشقانه ی ادب فارسی - 8) شاعر: امیرخسرو دهلوی تصحیح: حسن ذوالفقاری - پرویز ارسطو انتشارات: چشمه