کتاب بیان و معانی اثر سیروس شمیسا

درباره‌ی کتاب بیان و معانی دکتر سیروس شمیسا

دکتر شمیسا در کتاب بیان و معانی بر خلاف آنچه در قدیم مرسوم بوده، نخست معانی و سپس بیان  آورده است. زیرا از نظر او آموختن بیان برای خواستاران، جذّاب تر، آسان تر و مفیدتر است و بهتر است نخست بیان و سپس معانی تدریس شود.

شمیسا معتقد است که جذّابیت و فایده ی بیان آشکار و فوری است امّا ظرافت های معانی، پنهان و ضمنی است و در واقع هر کسی در همان آموزش‌های نخستین متوجه کاربردهای فراوان علم بیان در درک متون ادبی می‌شود امّا درک مصادیق علم معانی در ادبیات، بیشتر برای کسانی که با متون ادبی اُنس و آشنایی کافی یافته اند، روشن و میسّر می باشد. به هر حال بلاغت از علومِ کلیدی ادبیات است و بعد از آشنایی با آن، در درک متعلّم از متون ادبی، تحول و تکاملی محسوس رخ می‌دهد.

مسائل علم بیان جهانی است و مباحث آن در همه ی زبان ها مصداق دارد. برخی از مسائل علم معانی هم، چنین است امّا برخی از مباحث آن در هر زبانی وضع دیگری دارد. معانی در این کتاب، بنا به ساختار زبان فارسی مطرح شده است و آن طور که قدما و به تبع ایشان برخی از معاصران مطرح کرده ‌اند و مواد دو محور بحث آنان زبان و ادب عربی بوده است. گفتنی است با وجود این که در هر دو بخش از این اثر، عمده ی مطالب مهم از کتب سنّتی مطرح شده است امّا در صورت لزوم به برخی از مسائل جدیدی هم که امروزه در نقد ادبی و علوم بلاغی مطرح اند، اشاره‌هایی گردیده است.

بخشی از کتاب بیان و معانی دکتر سیروس شمیسا

علم معانی

چنان که بعداً اشاره خواهیم کرد، بلاغت (تأثیر و نفوذ) که صفت معنی است بعد از فصاحت (درستی و وضوح) که صفت لفظ است تحقّق می‌یابد. یعنی در حالی که مواظبیم تا کلمات و جملات را درست و مطابق هنجار به کاربر بریم، می کوشیم تا کلام ما به مقتضای حال خواننده یا مخاطب باشد تا موثر و دلنشین افتد و چه بهتر که برای تاثیر بیشتر و دلنشین تر کردن کلام، سخن خود را زیبا و آراسته بیان کنیم.

در جهت تحقّق این هدف می توان از همۀ ابزارها به مقتضای حال بهره جست؛ چه صناعات بدیعی باشد و چه فنون دیگر بلاغی و ادبی. یکی از مقدّمات این است که بیاموزیم در حالات مختلف و در موقعیت های گوناگون از چه امکاناتی از زبان می توان استفاده کرد. مثلاً برای اینکه کلام مؤکد شود چه می کنند و اصولاً در چه مواقعی باید کلام مؤکد ایراد کرد. یا در موقع تجاهل چگونه سخن می گویند. یا وقتی که می خواهند موضوعی را منحصراً به کسی یا چیزی نسبت دهند از چه شیوه ای بهره می برند. و سرانجام این که لکلَّ مقامٍ مقالٌ و یا به قول حافظ:

با خرابات نشینان ز کرامات ملاف     هر سخن وقتی و هر نکته مکانی دارد

زیرا واضح است که لاف از کرامات و خوارق عادات زدن مقتضای حال رندان خرابات نشین نیست، چه این قوم شطح و طامات را به چیزی نمی گیرند.

برخی از ترفندها و قاعده های سخنوری در دستور زبان مطرح است (و احیاناً در سایر علوم ادبی نیز مطرح است) اما در بلاغت یا علم معانی، سخن از مسائل و مواردی است که معمولاً در دستور زبان مسکوت است. مثلاً در علم معانی عمدتاً کاربرد مجازی جملات و معانی ثانوی آن ها مطرح است و سخن از عدول از مقصود و هنجار عادی و اصلی جملات می رود .... .

موضوع علم بیان

شاعران در شعرهای خود تابلویی یا به قول علمای معانی و بیان فرنگی، ایماژی (Image) در پیش چشمان ما مصور می کنند. مثلاً شاعر موضوع مرگ را چنین به تصویر کشیده است:

کوچ انسان ها را تا درۀ مرگ

کو دریغا گویی؟                                                                                              منصور اوجی

بحث از این تصویرهای شاعرانه، موضوع علم بیان است. در قدیم بررسی این تصویرها را در چهار مقولۀ مجاز و تشبیه و استعاره و کنایه محدود کرده بودند اما امروزه تصویرهای دیگری هم در علم بیان مطرح است از قبیل: سمبل، اسطوره، صورتِ نوعی (آرکی تایپ) و ... .

بررسی «ادای معنای واحد به طرق مختلف» که تعریف علم بیان در کتاب های سنّتی است در حقیقت یعنی بررسی همین نقاشی های مختلف از یک موضوع یا نقاشی یک مطلب به انحای مختلف. مثلاً شاعری غروب خورشید را چنین نقاشی کرده است:

طیارۀ طلایی خورشید

دوری زد و نشست.                                                                                              نادر نادرپور

و شاعر دیگر چنین:

چو خورشید گشت از جهان ناپدید                                 شب تیره بر دشت لشکرکشید

فردوسی

شاعران حتی قادر به ترسیم و تجسیم اموری هستند که در عالم واقع وجود ندارد و نقاشان از نقش آن عاجزند، مثلاً نظامی در ترسیم شیرین «ماه سرو بالا» به کار برده است یعنی ماهی که اندام آن سرو باشد:

چو تنها ماند ماه سرو بالا                                            فشاند از نرگسان لؤلؤ لالا

(در این بیت شاعر بر خلاف عرف زبان عادی، به چشم نرگس و به اشک لؤلؤ لالا گفته است.)

کتاب بیان و معانی تالیف دکتر سیروس شمیسا توسط انتشارات میترا به چاپ رسیده است.

فهرست

• مولف: دکتر سیروس شمیسا
• انتشارات: میترا