کتاب صرف و نحو | دکتر محمد خوانساری

درباره‌ی کتاب صرف و نحو محمد خوانسای

ادبیات عرب متشکل از دو بخش صرف و نحو است. شناخت تغییرات کلمات و غرض این تغییرات تعریفی برای علم صرف می‌باشد و شناخت نقش و جایگاه کلمات و در برخی موارد نقش جملات بر عهده‌ی علم نحو است. در کتاب صرف و نحو دکتر محمد خوانساری از انتشارات ناهید سعی شده تا مطالب و قواعد به کار رفته، در حد امکان ساده شود و از ذکر موارد زائد نیز پرهیز گردد.

با وجود این که از چاپ اول کتاب صرف و نحو محمد خوانساری بیش از چهل سال می‌گذرد اما هم چنان مورد استقبال و عنایت مدرسان زبان عربی و دانش آموزان و دانشجویان قرار دارد و پیوسته تجدید چاپ می‌شود.

دکتر محمد خوانساری تمامی عناوین کتاب صرف و نحو را با بیان مثال‌های متعددی آموزش می‌دهد و یادگیری زبان عربی را که سال‌های سال است با زبان فارسی درآمیخته است، برای همه‌ی علاقه‌مندان ساده‌تر می‌سازد. وی علاوه بر بیان موضوعات "صرف و نحو و اصول تجزیه و ترکیب" در ابتدای کتاب با بیان نکات مفیدی اساتید را برای تدریس مطالب این اثر برای هر مقطع تحصیلی راهنمایی می‌کند.

از آن جایی که لغات و جملات عربی به قدری در زبان فارسی رخنه کرده که برخی از آنها به عنوان کلمات فارسی جا افتاده‌اند، لازم است درباره‌ی آنها اطلاعاتی داشته باشیم، کتاب صرف و نحو دکتر محمد خوانساری این اطلاعات و آگاهی را به مخاطبان ارائه خواهد داد.

بخشی از کتاب صرف و نحو خوانساری

در هر زبان طبق قواعدی معین کلمات را به صورت گوناگون در می‌آورند تا معانی مختلف پیدا کنند. مثلاً در فارسی کلمه دریا را به صورت دریاها درمی آوریم تا معنی جمع پیدا کند به صورت دریاچه در می آوریم تا معنی خردی و کوچکی پیدا کند و آمدن را به صورت ‌های آمدم، آمدی، می آیم، می آید و غیره در می‌آوریم و هکذا...

در عربی نیز چنین است، یعنی به یک کلمه ممکن است تغییراتی داد و آن را به صورت مختلف درآورد. چنان چه رجال (یعنی مرد) را به صورت رجلان (دو مرد) و رجال (مردان) و غیره در می آورند و به این ترتیب معنی آن را تغییر می ‌دهند. یا ذهب (رفت) را به صورت ذهبا (آن دو مرد رفتند) و ذهبوا (آن مردان رفتند) و غیره تغییر می ‌دهد.

این عمل تغییر دادن صورت کلمات را به عربی تصریف می گویند. (اصل لغت تصریف به معنی تغییر است.)

این تغییرات بر حسب قواعد معینی صورت می ‌گیرد و عملی که آن  قواعد را بیان می کند علم صرف نام دارد.

پس موضوع علم صرف کلمه و تغییراتی است که عارض آن می شود.

ادغام و اعلال

ادغام عبارت از این است که دو حرف هم جنس را به نحوی در یک دیگر داخل و با هم ترکیب کنند که دارای یک تلفظ شوند مانند ضدد که دو حرفش از یک جنس است و چون آن دو را با هم بیامیزید ضد می شود.

شرایط ادغام دو حرف هم جنس این است که حرف اول ساکن باشد و حرف دوم متحرک. اما اگر هر دو متحرک باشند باید نخست حرف اول را ساکن و آن گاه دو حرف را در هم ادغام کرد. در این مورد دو صورت اتفاق می‌ افتد به این ترتیب:

اگر ما قبل دو حرف هم جنس متحرک است باید حرکت حرف اول را اسقاط کرد. مانند ظن (گمان کرد) که در اصل ظنن بوده است و حرکت نون اول را حذف کرده و دو حرف را در هم  ادغام نموده اند.

جامد و مشتق

اسم متصرف (اسمی که به صورت مفرد و مثنی و جمع و مصغر و منسوب در آید) دو قسم است:

اسم جامد و اسم مشتق.

اسم جامد اسمی است که از اصل فعل گرفته نشده باشد. مانند رجل، أب، قمر، نصر، قراءه

اسم مشتق اسمی است که از اصل فعل گرفته شده باشد مانند ناصر (یاری کننده) و کریم (بزرگوار) که از نصر و کرم گرفته شده اند.

اقسام ضمیر منفصل

ضمیر منفصل خود بر دو قسم است: 1. ضمیر منفصل مرفوع که فقط موقع رفع استعمال می شود، یعنی به جای اسم مرفع می نشیند. 2. ضمیر منفصل منصوب که فقط در حال نصب استعمال می شود، یعنی به جای اسم منصوب می نشیند.

اقسام اعراب

اصل این است که رفع و نصب و جر اسماء و رفع و نصب و جزم افعال با ضمه و فتحه و کسره و سکون باشد. اما در بسیاری از موارد این حرکات به صورت دیگر در می آید و از این لحاظ اعراب به چند قسم منقسم می شود بدین ترتیب:

1- اعراب بحرکات 2- اعراب بحروف 3- اعراب بحذف 4-  اعراب محلی 5- اعراب تقدیری

کتاب صرف و نحو و اصول تجزیه و ترکیب تألیف دکتر محمد خوانساری توسط انتشارات ناهید به چاپ رسیده است. این کتاب جزء بهترین کتاب‌ های دانشگاهی زبان و ادبیات فارسی می‌باشد.

فهرست

مقدمه صرف مبحث فعل مبحث اسم مبحث حرف نحو اعراب فعل اعراب اسم توابع اقسام اعراب جمله و اقسام آن

• و اصول تجزیه و ترکیب
• با تجدید نظر و اضافات
• مولف: دکتر محمد خوانساری
• انتشارات: ناهید