کتاب هزار و یک شب - اقلیدی (5 جلدی)

کتاب هزار و یک شب (پنج جلدی) با تحقیق و ترجمه ی ابراهیم اقلیدی توسط نشر مرکز به چاپ رسیده است.

هزار و یک شب_الف لیلـة و لیله_ کتابی است پیوندی و چند رگه (هیبرید) که چنان که می دانیم ریشه ی اصلی آن در کتاب هزار افسان فارسی و نیز داستان های هندی بوده است.پس از انتقال این داستان ها به جامعه ی اسلامی و عربی، بسیاری از عناصر ایرانی و هندی آن باقی ماند، و از جمله آن که داستان آغازین و زمینه ای کتاب همان داستانی است که هزار افسان نیز با آن آغاز می شده است، و حتی نام راوی آن، شهرزاد یک نام فارسی است. اما به مرور زمان بسیاری از عناصر دیگر و عمدتاً عربی وارد داستان ها شد و در زمان های مختلف داستان هایی به کتاب افزوده یا از آن کاسته شد. بدین ترتیب این کتاب، برخلاف نیاکان خود،هزار افسان و مجموعه های هندی و غیره، کتابی است لایه لایه که هر لایه ی آن در عصر و زمانی متفاوت پدید آمده اما بخش عمده ی آن که نزدیک به هشت صد شب داستانی را در برمی گیرد نسبتا جدیدتر است و بنا به شواهد بسیار از جمله اشاره به پدیده های جدیدی چون تفنگ و غیره در اواخر قرن شانزدهم تا اوایل هفده میلادی به صورت کتابی که اکنون در دست داریم، در آمده است. زبان کتاب نه عربی فصیح و بلیغ بلکه زبان مردم کوچه بازارهای عراق و مصر و شام در اواخر قرون وسطا است که برای افراد مسلط بر زبان های آن دوران و زبان شناسان عرب تشخیص جغرافیایی قصه ها_ اینکه قصه بغدادی است یا مصری یا شام و..._ از طریق زبان و واژه ها و نحو آن ها، ممکن است.

هزار و یک شب ره آورد سفر قصه ها، فرهنگ ها و تمدن ها است و پس از اودیسه ی هومر تنها اثر داستانی جهان است که یک سره از سفر پدید آمده. کتابی که بیشترین بخش آن در مسیر حرکت کاروان ها و کشتی ها و در کاروان سراها، میدان ها، بازارها و معرکه های قصه گویان خلق و نقل شده و دهن به دهن گشته و افسانه ها و قصه ها را با فرهنگ های مندرج در آن ها جا به جا و نسل به نسل انتقال داده و سرانجام در فاصله ی ده قرن دفتر به دفتر گردآوری و بازنوشت شده است و طی قرن های پانزده و شانزده میلادی، الف لیلة و لیله را پدید آورده و در قرن هفدهم به صورت کنونی درآمده است. ماجراهای هزار و یک شب نیز همه از سفر آغاز می شود. شاه زمان به قصد دیدار برادرش شهریار از سمرقند بار سفر می بندد و برای آوردن هدیه ای که با خود نیاورده در لحظه ی رفتن به  قصر باز می گردد و از آنچه در سرای او می گذرد (خلوت کردن ملکه با غلامک سیاه) آگاه می شود و سفر بیرونی او به سفری اندرونی ( به درون خویش) دگرگون می شود. از این گذشته، سفر، موضوع بیش از نیمی از قصه های هزار و یک شب است. پایان هزار و یک شب نیز با پایان یک سفر، سفر «معروف پینه دوز» از قاهره به ناکجا آباد و از گدایی به پادشاهی و نیز سفر شهریار از سطوت پادشاهی به کسوت شوهری و فرزند پروری یا پدری خانواده و شهروندان است.

به طور کلی از هزار و یک شب به دو گونه می توان سخن گفت. داستان هزار و یک شب (سرگذشت شهریار و شاه زمان و شهرزاد و دختر وزیر) و داستان های هزار و یک شب. اما از قصه ی اصلی که بگذریم دهها طرز یا گونه و زیر گونه در این کتاب و برخی با قرن ها فاصله از یکدیگر در کنار هم آمده اند که به بخش های مختلفی تقسیم می شود: الف- پریانه ها یا افسانه ها  ب- داستان ها یا حکایات کهن ج)رمانسهای قرون وسطایی یا پسا قرون وسطایی  د- داستان های عاشقانه  ه- داستان های سفر  و- حکایت حیوانات  ز- قصه های نابه روال  ح- قصه های قلاشان و-  داستان های عیاران و طراران.

از آن جا که ترجمه ی تسوجی بهترین نمونه ی ترجمه ی فارسی بوده است، با این همه خلاصه بودن و فشردگی ترجمه ی تسوجی و زبان نسبتا کهن این ترجمه، و با توجه به تغییرت زبان فارسی در این صد و شصت سال از ترجمه ی نخست آن ضرورت انجام ترجمه ای به روزتر ، از روی نسخه ای کامل تر و بی غلط تر و نیز به متن عربی نزدیک تر مطرح شده که آن به دست ابراهیم اقلیدی صورت گرفته و ترجمه ی جدید پیش روی خوانندگان براساس نسخه های معتبر عربی و به پشتوانه ی ترجمه های مترجمان اروپایی از جمله گالان فرانسوی و برتون انگلیسی و دیگران فراهم آمده است. و ضمن استفاده ی مترجم از حداکثر ظرفیت زبانی و واژگانی فارسی هم رعایت نثر کهن را داشته و هم با نثر فارسی نوشتاری امروز بیگانه نیست.

برشی از متن کتاب

کلاغ و گربه چنین شنیده ام که کلاغی و گربه ای برادروار با هم زندگی می کردند، و هنگامی که با همین کیفیت که گفتیم زیر درخت بودند پلنگی به سراغ درختی آمد که آنها زیر آن نشسته بودند و بی آنکه اگاه شوند به آنها نزدیک شد. کلاغ به بالای درختی پرید و گربه حیران و درمانده ایستاد و از کلاغ پرسید: «دوست عزیز، راهی برای رهایی من میدانی؟ آخر از تو انتظار بسیار می رود که کاری بکنی.» کلاغ جواب داد: برادران به هنگام نیاز و نازل شدن بلا باید برای نجات یکدیگر بهیاری و چاره جویی بپردازند. از بازی روزگار چوپانانی در نزدیکی درخت بودند که سگانی با خود داشتند. کلاغ به راه افتاد و همچنان که بالهایش را روی زمین می سایید بنای قارقار و فریاد نهاد و به سوی آنها دوید و بالهایش را به صورت یکی از سگهاذزد و کمی اوج گرفت و سگان به دنبال او دویدند و در پی او رفتند . چوپان سر بلند کرد. چشمش به پرنده ای افتاد که در نزدیکی زمین می پرید و او نیز در پی کلاغ افتاد و در این مدت کلاغ فقط به آن اندازه که خود را از دسترس سگها و خورده شدن خود توسط آنها نجات دهد پرواز می کرد. کمی اوج گرفت و سگها در پی او دویدند تا به درختی رسیدند که پلنگ زیر آن ایستاده بود. سگان با دیدن پلنگ به او حمله بردند و او هراسان و از ترس جان گریخت در حالی که پیش از آن قصد خوردن گربه را داشت اما گربه به چاره جویی دوست خود از مرگ نجات یافت. ای پادشاه با نقل این حکایت می خواستم به تو بگویم که یاری دوستان یکرنگ و یکدل فرد را از مرگ و هلاک رهایی می دهد.

تحقیق و ترجمه: ابراهیم اقلیدی انتشارات: مرکز