کتاب رساله دلگشا – عبید زاکانی

برشی از متن

شخصی با دوستی گفت که «مرا چشم درد می کند، تدبیر چه باشد؟» گفت: «مرا پارسال دندان درد می کرد، بر کندم.»1

**

خاتونی در میان مجامعت 2 بادی رها کرد. مرد گفت: «خاتون! … بهم گیر». گفت: «مرا از عشق … تو قوه ی ماسکه3 نمانده است».

**

کلی 4 از حمام بیرون آمد، کلاهش دزدیده بودند. با حمامی ماجرا می کرد. حمامی گفت: «تو این جا آمدی کلاه نداشتی» گفت: «ای مسلمان، این سر از آن سرهاست که بی کلاه به راه توان برد؟» 5

**

قزوینی پای راست بر رکاب نهاد و سوار شد، رویش از کفل اسب بود. گفتند: «واژگونه 6 بر اسب نشسته ای». گفت: «من باژگونه ننشسته ام، اسب چپ بوده است».

**

زنی و پسرش در صحرا به دست ترکی افتادند. هر دو را ب…یید و برفت. مادر از پسر پرسید که: «اگر ترک را ببینی بشناسی؟» گفت: «در زمان مجامعت رویش از طرف تو بود باید تو او را زودتر بشناسی!»

**

سلطان محمود روزی در غضب بود. طلخک خواست که او را از آن ملالت برون آرد. گفت: «ای سلطان نام پدرت چه بود؟» سلطان برنجید و روی بگردانید. طلخک باز رفت و هم چنین سوال کرد. سلطان گفت: «مردک قلتبان! تو با آن سگ چه کار داری؟» گفت: «نام پدرت معلوم شد، نام پدر پدرت چون بود؟» سلطان بخندید.7

 

1. این حکایت در سرح العیون (108، محمد ابوالفضل ابراهیم) به صورت زیر آمده است: «وشکا الیه [ای الی احنف بن قیس – المضروب به المثل فی الحلم و السیادۀ] رجل وجع ضرسه، فقال: قد ذهب نور عینی منذ ثلاثین سنۀ، ما علم بذلک احدا».
2. مجامعت: جماع، نزدیکی با زن؛ هم خوابگی
3. قوه ماسکه: نام قوتی است که نگاه دارد غذا را (و باد را) در معده (غیاث)؛ نیروی نگاهدارنده.
4. کل بر وزن بل، به معنی کچل و بی مو. مولوی گوید (مثنوی، 1/7، علاء):

از چه ای کل با کلان آمیختی / تو مگر از شیشه روغن ریختی

5. ریشه ی این حکایت در محاضرات الادباء (4 / 706) است، و عبید آن را بسط کرده و بهتر داده است. راغب می نویسد: «دخل بعض الکبار الحمام فسرق ثوبه، فقال له الحمامی: لعلک جئت بلا ثوب».
6. در نسخه ی B واژگونه، در هر دو مورد. ولی معنی هر دو یک چیز است و در زبان فارسی باء به فاء تبدیل شود به سبب قرب مخرج. عطار گوید (مصیبت نامه، 85، دکتر نورانی وصال):

تا به بازار جهانت خوانده اند / واژگونه بر خرت بنشانده اند

تا کی از کوری و تا چند از کری / ای خر آخر پاشگونه بر خری؟

7. ریشه ی این داستان در فیه ما فیه مولوی (24، استاد فروزانفر) است. می نویسد: «پادشاهی دل تنگ بر لب جوی نشسته بود، امرا از او هراسان و ترسان، و به هیچ گونه روی او گشاده نمی شد. مسخره یی داشت عظی مقرب. امرا او را پذیرفتند که اگر تو شاه را بخندانی ترا چنین دهیم. مسخره قصد پادشاه کرد، و هر چند که جهد می کرد پادشاه به روی او نظر نمی کرد (و سر بر نمی داشت) که او شکلی کند و پادشاه را بخنداند…