کتاب اثبات و دلیل اثبات (جلد اول) – کاتوزیان

برشی از متن کتاب

بخش اول: قواعد عمومی اثبات / گفتار سوم: ارزیابی دلیل

الف‐مفهوم ارزیابی

۲۹‐تعریف ارزیابی دلیل:

مقصود از ارزیابی دلیل، واکنش روانی است که دادرس اعلام می کند، آنچه مدعی ارائه کرده است او را نسبت به رویداد مورد استناد قانع ساخته است یا نه. می دانیم که هدف از دلیل آوردن، اثبات واقعه ای است که حق مورد مطالبه از آن استنباط می شود. دلیل در صورتی به هدف نهایی خود می رسد که دادرس را قانع سازد؛ به یقین برساند یا ظنّی چنان قوی ایجاد کند که عقل به آن اعتماد داشته باشد. اختیار دادرس در ارزیابی دلیل، طبیعی و لازمه صلاحیت او در تمیز حق و دادرسی است. پس، اگر قانون گذار به منظور حفظ نظم یا حمایت از مدعی اورا موظف سازد که، قطع نظر از قناعت وجدانی خویش، دلیل را قاطع دعوا یا مثبت آن بداند، باید آن را خلاف اصل و استثنا شمرد. به عنوان مثال، حکم می کند که مفاد سند رسمی یا سند عادی که انتساب آن به خوانده اثبات شده است باید رعایت شود، یا شهادت دو عادل وقوع طلاق یا ایراد ضرب و جرح را ثابت می کند. یا طفل متولد در زمان زوجیت از آن شوهر است. این احکام استثنایی اعتبار دلیل را بر قاضی تحمیل می کند و او را از حق ارزیابی دلیل محروم می سازد. ولی، اصل این است که قاضی ارزش دلیل را معین کند و بازتاب اثر آن را در وجدان خود معیار تمیز حق قرار دهد؛ چنان که بگوید از گواهی گواهان یا نظر کارشناس قانع نشدم که مدعی حق دارد.

۳۰‐پذیرش دلیل و ارزیابی آن:

ارزیابی دلیل را با پذیرش آن نباید اشتباه کرد: در اقدام نخست، دادگاه با اعلام پذیرش نوعی دلیل و موثر دانستن آن با شناخت اثر آن در وجدان خویش می پردازد. به عنوان مثال، مدعی برای اثبات تصرف خود در ملکی به شهادت همسایگان استناد می کند. دادگاه با صدور قرار تحقیق از گواهان آن را می پذیرد و موثر در دعوا اعلام می کند، ولی پس از استماع شهادت آن را کافی برای احراز تصرف نمی بیند. بنابراین، باید گفت که ارزیابی تحلیل ماهوی درباره دلیل پذیرفته شده است. برعکس، در پذیرش یا رد دلیل، دادرس به اثر روانی آن بر خود نمی پردازد و دلیل را، به استناد گذشتن موعود تقدیم آن یا موثر نبودن در دعوا یا حکم قانون، نمی پذیرد و وارد رسیدگی به مفاد آن نمی شود: به عنوان مثال، سند عادیررا برای اثبات وقوع صلح یا هبه نمی پذیرد، یا سندی را که پس از پایان دادرسی به دادگاه ارائه شده است رد می کند، یا تاریخ سند عادی را درباره اشخاص ثالث قابل استناد نمی داند. بدین ترتیب، اثر عدم پذیرش نیز همانند رد دعوا در اثر ایراد است، و اعلام ثابت نشدن دعوا پس از ارزیابی دلیل به حکمی می ماند که دادگاه پس از استماع دعوا و مدافعات دو طرف در ماهیت صادر می کند.

۳۱‐توصیف رویداد و ارزیابی دلیل:

ارزیابی دلیل با توصیف رویداد مورد استناد نیز تفاوت دارد: توصیف واقعه به طور معمول پس از ارزیابی دلیل و اثبات صورت می پذیرد و … .