کتاب دستور زبان فارسی (1) | وحیدیان کامیار

درباره کتاب دستور زبان فارسی (جلد اول)

زبان به دلیل ماهیت تحول پذیرش هرگز ایستا نیست و به همین دلیل، کاوش در زبان هم ایستایی نمی شناسد. پس اگر پویایی را ویژگی دائمی زبان بدانیم، مطالعه در قوانین آن نیز باید دائمی باشد. آموختن دستور زبان، آگاهی علمی به آن زبان است. این آگاهی منشأ بسیاری از عملکردهای درست زبانی است، عملکردهایی از قبیل استفاده ی مناسب و منطقی از زبان به عنوان ابزار سازمان دهنده ی فکر و ذهن، آموزش درست زبان های بیگانه و توفیق در برقراری ارتباط گفتاری و نوشتاری، و مسلماً آن که زبان را بهتر می شناسد، بهتر می تواند از آن استفاده کند. زبان وسیله ی برقراری ارتباط یعنی تفهیم و تفاهم میان انسان هاست، وسیله ی آوایی  که قابلیت تجزیه ی دوگانه داشته باشد؛ در تجزیه ی اول، مفاهیم به واحد های آوایی تجزیه می شوند که هم صورت آوایی دارند و هم معنا. این واحدها را تکواژ می نامند. در تجزیه ی دوم، هر یک از واحدهای تجزیه ی نخست، به نوبه ی خود به واحدهای کوچک تر تجزیه می شوند که فقط صورت آوایی دارند اما معنا ندارند و در عین حال تفاوت معنایی ایجاد می کنند.

کتاب "دستور زبان فارسی (1)" در شش فصل با عناوین زیر تألیف شده است که در ادامه به شرح آن ها در برشی از متن این کتاب می پردازیم.

1- جمله ی مستقل (آزاد جمله) چیست؟ 2- گروه فعلی 3- ساختمان فعل 4- گروه اسمی 5- ضمیر 6- گروه قیدی

فهرست

مقدمه
چرا دستور می آموزیم؟ (1)، زبان چیست؟ (2)، تجزیه ی دو گانه چیست؟ (2)، آیا حیوانات هم زبان دارند؟(3)، وظیفه ی زبان چیست؟(3)، گونه های زبان (3)، فارسی مؤدبانه (4)، این دستور زبان کدام گونه از زبان را بررسی می کند؟ (4)، روش این دستور(5)، واحدهای زبان (7): واج چیست؟ (7)، تکواژ چیست؟ (8) واژه چیست؟ (9)، گروه چیست؟ (9)، جمله چیست؟ (9)، آزاد جمله یا جمله ی مستقل چیست؟ (10)، نشانه ها (10)

• جمله مستقل ( آزاد جمله ) چیست؟

جمله ساده (11)، انواع جمله ساده (14)، جمله های استثنایی (23): 1. جمله های بی فعل (23)، 2. جمله های بی نهاد (25)، 3. جمله با فعل یک شناسه (26). ترتیب اجزاء جمله (29)

• گروه فعلی

ویژگی های فعل (32): 1. شخص (32)، 2. زمان (33)، کابرد زمان افعال (40)، فعل وصفی (46)، 3. گذر (48)، 4. معلوم و مجهول (50)، 5. وجه (53)، وجه اخباری (53)، وجه التزامی (54)، وجه امری (55)، 6. نمود (55)

• ساختمان فعل

ساختمان فعل های پیشوندی (56)، فعل مرکب (57)، فعل کمکی (61)، تکواژ در گروه فعلی (62)، پرسشی کردن جمله (64)، نقل قول (66)

• گروه اسمی

ویژگی های اسم (68): الف)  وابسته پذیری (68)، ب) شمار (89)، پ) معرفه، نکره (شناس، ناشناس)، اسم جنس (90)، ت) عام و خاص (92)، ث) ساخت (93). نقش های گروه اسمی (95): الف) نقش های اصلی (95)، ب) نقش های تبعی (96)، پ) نقش وابسته (97)، انواع متمم (98).

• ضمیر

ضمیر شخصی (102)، ضمیر اشاره (104)، ضمیر پرسشی (104)، ضمیر مشترک (105)، ضمیر متقابل (106)

• ‌گروه قیدی

ساختمان گروه قیدی (108): الف) گروه های قیدی نشانه دار (108)، ب) گروه های قیدی بی نشانه (110)، تکرار قید (111)، گروه قید، قید (111).

• نقش نما
• جمله ی مرکب
• صامت میانجی
• تکیه در کلمه و جمله
• ساختمان واژه
• حذف

تنازع چیست؟   منابع و مآخذ

برشی از متن کتاب

فصل اول: جمله ی مستقل (آزاد جمله) چیست؟ جمله ی مستقل واحدی از زبان است که بخشی از یک واحد بزرگ تر نباشد. "علی آمد" جمله ی مستقل است اما "وقتی علی آمد" مستقل نیست زیرا جزئی از یک ساخت بزر‌گ تر است. مثلاً "وقتی علی آمد من کتاب می خواندم." در این جمله ی مستقل، جمله ی " من کتاب می خواندم " نیز مستقل نیست زیرا جزئی از همان ساخت بزرگ تر است ‌گر چه خود می تواند در جای دیگر، به عنوان یک جمله ی مستقل نیز به کار رود. جمله ی مستقل دو نوع است: ساده و مرکب. جمله ی ساده یک فعل دارد و جمله ی مرکب لااقل یک جمله ی وابسته دارد. فصل دوم: گروه فعلی اجزاءِ تشکیل دهنده ی جمله "گروه" است، گروه های سازنده جمله سه تاست: گروه اسمی، گروه فعلی و گروه قیدی. مهم ترین عضو گزاره، گروه فعلی است. گروه فعلی از یک بن فعل + شناسه تشکیل می شود که می تواند "ن" نشانه منفی یا "ی" استمرار بگیرد. وجود این دو تکواژ اجباری نیست و فعل بدون آن ها هم به کار می رود. فعل با شناسه همراه است. شناسه نشانه ی فعل است و معمولاً با نهاد جمله مطابقت می کند. هر گروه فعلی دست کم از دو تکواژ اجباری (بن فعل + شناسه) ساخته می شود. فصل سوم: ساختمان فعل فعل از نظر اجزاء تشکیل دهنده سه نوع است: پیشوندی، مرکب و ساده. فعل ساده آن است که بن مضارع آن تنها یک تکواژ باشد و به عبارت دیگر، ملاک ساده بودن فعل، بن مضارع آن است. مانند فعل دیده ام که بن مضارع آن "بین" است. تکواژهای "بر، در، باز، فرو، فرا، پس، وا، ور" اگر پیش از فعل ساده بیایند و معنی آن را تغییر دهند یا نه، فعل پیشوندی می سازند. گاهی این پیشوندها در معنای فعل ساده تأثیر می گذارند و فعلی با معنای جدید می سازند مثل: افتادن و برافتادن یا انداختن و برانداختن. اما گاهی هیچ معنای تازه ای به فعل ساده نمی افزایند. مثل: شمردن و برشمردن. اگر پیش از فعل ساده یا پیشوندی یک یا چند تکواژ مستقل بیاید و با آن ترکیب شود کلمه ی حاصل، فعل مرکب است. مانند: حاصل کرد، دریافت کرد، دل بست. فصل چهارم: گروه اسمی گروه اسمی از یک اسم به عنوان هسته درست می شود که می تواند یک یا چند وابسته نیز بگیرد. وجود وابسته اختیاری است. به عبارت دیگر، اگر وابسته هم نگیرد، باز هم گروه اسمی است چون بالقوه می توان برای اسم، وابسته با وابسته های متعدد آورد. هسته ی گروه اسمی اسم است یا هر چه در حکم اسم باشد: فرهاد کتاب خرید. فرهاد آن را خرید. فرهاد چه خرید؟ در این جمله ها واژه های "کتاب"، "آن" و "چه" گروه اسمی هستند و در نقش مفعول. فصل پنجم: ضمیر هسته ی ‌گروه اسمی، ممکن است ضمیر یا اسم باشد. ضمیر به جای اسم می آید. ضمیر در فارسی امروز پنج نوع است: شخصی، اشاره، پرسشی، مشترک، متقابل. هر کدام به همراه مثال های مختلف در این بخش به نگارش درآمده اند. فصل ششم: ‌گروه قیدی گروه قیدی بخشی از سخن است که فعل به آن نیازمند نیست و به همین دلیل از جمله قابل حذف است. اگر جمله ای مثل "علی آمد" را با یک یا چند گروه قیدی به کار ببریم، همه ی آن ها را می توان از جمله حذف کرد: علی ساعت دوازده و نیم، برای خوردن نهار، با دوچرخه، به خانه آمد. گروه قیدی از یک کلمه درست می شود که می تواند وابسته بپذیرد.