کتاب فرار از مدرسه | عبدالحسین زرین کوب

معرفی کتاب فرار از مدرسه

این کتاب عبدالحسین زرین کوب به زندگی و اندیشه‌ی ابوحامد غزالی که فیلسوف، متکلّم و فقیه ایرانی و یکی از بزرگ‌ترین مردان تصوّف سده‌ی پنجم هجری است؛ می‌پردازد. نویسنده، در بخش مقدمه، هدف از نگارش این اثر را با وجود تحقیقات و آثار زیادی که درباره این شخصیت وجود دارد؛ وجود ابهامات فراوان در زندگی و اندیشه‌های وی می‌داند که به خاطر سایه‌های ایجاد شده در عصر وی این ابهامات و تاریکی‌ها شکل گرفته‌اند و این شخصیت بخوبی به مخاطبان شناسانده نشده است.

دکتر زرین کوب ابهامات زندگی کوتاه اما آکنده از فعالیت غزالی را آن‌قدر بزرگ می‌داند که حتی برخی، آثاری را به او نسبت داده‌اند. او را در عین حالی که یک فقیه متجدد صاحب‌نظر می‌داند، به عنوان یک متکلم مناظره جو، فیلسوفی منتقد، صوفی عارف، معلم خوش تقریر و حتی نویسنده‌ای پرکار می‌خواند. همه‌ی این مسائلی که ذکر شد؛ دست به دست هم داده‌اند تا نویسنده، خود را موظف به تألیف این کتاب بداند و در آن چهره و اندیشه‌ی این بزرگ‌مرد را آن‌چنان که می‌باید و می‌خواهد به خواننده معرفی کند.

این کتاب نشر امیر کبیر شامل ده بخش است که در بخش اول با عنوان « کودکی و جوانی» به اولین دوره‌ی زندگی او می‌پردازد؛ قلم شیوای دکتر زرین کوب که عامل مهمی در جذب خواننده است؛ اوضاع سیاسی و اجتماعی این دوره را تشریح کرده و مسیری را نمایان می‌سازد که غزالی در آن قرار گرفته و در بستر جریاناتی که پیش می‌آید؛ رشد نموده است. در فصل بعدی (درس امام الحرمین) از روح جوینده‌ی غزالی می‌گوید که شهرت مدرسه نظامیه‌ی نیشابور، غزالی را از طوس بدانجا کشاند و قصد داشت روح تشنه‌ی خود را در محضر این استاد، از فقه و درس خلاف و مجالس مناظره سیراب نماید. در خلال تحصیل، از تألیف غافل نبوده و مجموعه « المنخول من تعلیق الاصول» را در همین روزگار نگاشت.

در قسمت بعدی کتاب، با عنوان «لشکرگاه» که به وقایع و اتفاقاتی که پس از وفات امام الحرمین رخ داده و غزالی سی ساله را که در آستانه‌ی قرار گیری در مسند جانشینی استاد است؛ می‌پردازد که این اتفاقات زمینه‌ی خروج او از نظامیه و رفتن او به لشکرگاه سلطان را فراهم آورد. «در نظامیه‌ی بغداد» که عنوان فصل بعدی است، احوالات غزالی سی و چند ساله را که برای تدریس در این مدرسه‌ی پرآوازه آمده بود؛ بیان می‌کند: « کسانی که در نظامیه، در مجلس درس وی حاضر می‌آمدند؛ بیان شیرین و هوش سرشار وی را در خور تحسین یافتند و مجالس درس او رونق و شکوه بسیار یافت.» اما در ادامه، غزالیِ دانشمند به جایی می‌رسد که چاره را در وانهادن تمام مقام و جاه و جلال خود می‌بیند؛ فصل «فرار از مدرسه» این کتاب به این بخش از زندگی وی که شاید بتوان آن را نقطه عطف مسیر زندگی‌اش دانست؛ می‌پردازد؛ پس ترک همه چیز کرده و سفر رهایی خویش را آغاز نمود.

برخی از نظریات فلسفی و نیز مبارزاتی که غزالی با گروه‌هایی من جمله باطنیان داشته در این فصل آمده و با جزئیات تمام تشریح گشته است. بخش‌های بعدی کتاب با عناوین « در کشمکش رهایی و گریز» و « فیلسوف ضد فلسفه» از ادامه‌ی زندگی این فقیه دانشمند، پس از خروجش از بغداد و ماجراهایی که در اثنای این رهایی برایش پیش آمدند و بازگشت مجددش به بغداد که دیگر از وسوسه‌های گذشته و جاه‌طلبی‌هایی که در نظامیه تسخیرش نموده بودند؛ رهایی یافته بود و او را به ابو حامد دیگری مبدل ساخته بود؛ سخن رانده می‌شود؛ که در مجاهده‌ی با نفس، هدف غزالی کشتن غرایز نیست؛ تصفیه‌ی آنهاست.

در فصل «سبک و آثار»،  به سال‌های انزوای او اشاره کرده؛ که بیشتر آن سال‌ها به تحریر و تألیف گذشت. فرار از مدرسه رابطه‌ی وی را با کتاب قطع نکرده بود. حتی دلتنگی‌ها ونومیدی‌هایی که از درس و کتاب داشت باز در لحظه‌های فراغت با کتاب در میان می‌نهاد. در فصل «بازگشت» ضمن بیان اوضاع و ادامه زندگی این دانشمند و متکلم بزرگ، بازگشت وی به خراسان را تا زمان مرگ زود هنگامش به تصویر می‌کشد و در فصل پایانی با عنوان مدرسه یا خانقاه، به تأثیراتی که اندیشه‌های او بر افراد، شخصیت‌ها و گروه‌ها گذاشته؛ می‌پردازد.

برشی از متن کتاب

کیمیایی که غزالی برای نیل به سعادت تبلیغ می‌کرد؛ تلفیقی بود از معامله و مکاشفه. معامله یعنی عبادت و ذکر و ریاضت که مقدمه‌ای بشود برای مکاشفه و یقین. نقد غزالی بر فقه و کلام و فلسفه از این رو بود که جای معامله و اخلاق را تنگ کرده‌اند و وافی به مقصد و کافی به مقصود نیستند. قسمت اصلی دین اخلاق است که مغفول مانده و نیاز به احیاء و بازسازی دارد. در واقع غزالی کتاب احیاء العلوم و کیمیای سعادت را برای تأمین این غایت بود که نگاشت. معامله و عبادت و ریاضت به تزکیه‌ی نفس و تصفیه‌ی قلب می‌انجامد و محتاج کشش الهی و کوشش انسانی است ولی مکاشفه تنها وابسته به لطف و عنایت الهی است. بدینسان غزالی ” یقین گمشده ای” را که عمری در جستجویش بود نهایتاً در طریقت و تصوف یافت.

جستجویی که از دل تحمل فقر و مشقات و آوارگی های فراوان گذشت و برای یافتن آن یقین گمشده، تمام تعینات و تشخصات دنیایی و عملی را فدا کرد تا از طریق “معامله” به ” مکاشفه ” و یقین برسد. غزالی ضمن بازگویی تمثیل چینیان و رومیان، حکایت تصفیه قلب را باز می‌کند که طی آن چینی‌ها با صیقل زدن دیوار توانستند زیبایی نقاشی رومیان را با جلای بیشتر باز تابانند بدون آن که از هیچ رنگی استفاده کنند …

نویسنده

دکتر عبدالحسین زرین کوب در سال 1301ه.ش در بروجرد پا به عرصه گیتی نهاد. ایشان در سال 1327 لیسانس خود را از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران دریافت کرده و در سال 1334 موفق به اخذ درجه دکترا از همین دانشگاه گردید. از سال 1341 به بعد در دانشگاه‌های هند، پاکستان، آکسفورد، سوربن، پرینستون و... به تدریس پرداخت و در اواخر عمر گران‌مایه‌اش، به مطالعه و تحقیق و تدریس مباحثی در عرفان، ادیان و تاریخ روی آورد. ایشان در تاریخ 24 شهریور 1378 دار فانی را وداع گفت.

(درباره زندگی و اندیشه ابوحامد غزالی) تالبف: عبدالحسین زرین کوب انتشارات: امیرکبیر