کتاب از ماست که بر ماست | هما ناطق

درباره کتاب از ماست که بر ماست و مصیبت وبا و بلای حکومت 

این اثر در واقع محتوی دو کتاب با موضوعات تاریخی است که توسط تاریخ‌نگار معاصری که عمری در میان کتاب‌ها و اوراق تاریخی، موی سپید کرده و از چند و چون رویدادهای تاریخ به دلیل مطالعات و تحقیقات فراوانش، به خوبی آگاه است، نگاشته شده و در آن اسنادی جدید و معتبر را در روشن کردن گوشه‌هایی از دوران قاجاریه که همچنان مبهم و تاریک مانده؛ ارائه می‌نماید. کتاب اول، با عنوان «از ماست که برماست»، در فصل اول، شرح و سندی از میرزا صالح شیرازی است که در واقع به عنوان نماینده‌ی قاجار برای مذاکره با روس‌ها، پس از تسلیم عباس‌آباد در برابرشان، رهسپار اردوی آن‌ها می‌گردد؛ که در این قسمت از کتاب، خلاصه‌ای از این نوشته و مذاکراتی که بین او (میرزا صالح) و پاسکویچ،  او و گریبایدوف، او و فتح‌علی شاه و درنهایت بین گریبایدوف و عباس میرزا، رخ داده، بیان می‌گردد. لازم به ذکر است که نویسنده از مورخانی که به هر دلیل در نگارش هر آنچه از واقعیت، اهمال ورزیده‌اند؛ سخت شاکی بوده و وجود این ابهامات تاریخی را نتیجه‌ی چاپلوسی و یا ترس این تاریخ‌نگاران نسبت به حکومت و شرایط سیاسی - اجتماعی می‌داند که حتی گاه واقعیتی را به صورت وارونه جلوه داده‌اند، از این رو با کنکاش و جستجو در آثار تاریخی و اسناد قدیم و جدید، هرجا مدرکی معتبر و قابل استناد یافته، در ارائه و عرضه‌اش به سایرین دریغ نورزیده و آن را در دسترس عموم در قالب کتب یا مقالات قرار داده است که این کتاب هم از جمله‌ی همین مستندات است. به دلیل صداقت و وثاقت موجود در این اسناد، توجه هما ناطق به آن‌ها جلب شده و از این‌رو در انتشار آن کوشیده تا دینی که بر خود در قبال این مدارک تازه به دست آمده، می‌دیده را ادا کند. در بخش «از ماست که بر ماست»، که در قالب هشت فصل و هشت مقاله تدوین شده؛ پس از اسناد میرزا صالح، به مباحث دیگری چون اقدامات و رخدادهای فتح خراسان توسط عباس میرزا و مواجهه‌اش با ترکمانان خراسان، نکوهش و شرحی در رابطه با فتح‌علی خان صبا (شاعر درباری قاجار)، دوگانگی‌های میرزا ملکم‌خان و... می‌پردازد و در کتاب دوم با عنوان «مصیبت وبا و بلای حکومت»، به اثر بزرگ اجتماعی - اقتصادی که همه‌گیری و شیوع  بیماری «وبا»، در دوره‌ی قاجاریه نهاد؛ پرداخته و قحطی فراگیری که در 1288 ق رخ داد را آن‌طور که در لابلای مدارک و اسناد به آن دست یافته، شرح می‌دهد. هما ناطق که در دفاع از حقوق زنان و نقش و اهمیت آن‌ها در جامعه، آرا و عقایدی دارد، در فصلی از این کتاب نیز سندی در رابطه با آئین زن‌داری در قرن نوزدهم را ارائه کرده و در فصلی دیگر به بیان نوشته‌های نویسنده‌ای از عهد قاجار که روزگار حاجی میرزا آقاسی، امیر کبیر، میرزا آقاخان نوری و ... را درک کرده؛ اقدام نموده است و به این ترتیب نوشته‌ای دیگر را در جهت روشن‌گری بر ضد تاریکی‌های عامدانه‌ی تاریخی، منتشر می‌کند.

برشی از متن کتاب از ماست که بر ماست و مصیبت وبا و بلای حکومت 

همچنین عباس میرزا و مورخان هم‌دوره‌ی او اصرار داشتند برای توجیه جنگ، گناه را به گردن خرافات مذهبی اندازند و یا اصرار روحانیون به جهاد را عامل اصلی آغاز جنگ بدانند. در میان اسناد وزارت امور خارجه‌ی انگلیس، نامه‌ای از فتح‌علی شاه به عباس میرزا موجود است و از این نامه چنین برمی‌آید که علما و روحانیون عتبات به درخواست عباس میرزا به ایران آمده‌اند؛ تا حکم جهاد را صادر کنند. فتح‌علی شاه در ضمن مسائل دیگر، به عباس میرزا می‌نویسد: «فرزند من در هر امری نخست با شما مشورت کردم. شما خواستید آقا سید محمد را از عتبات بیاورم؛ بفرمائید، آمده‌اند! شما خواستید من به سلطانیه بیایم؛ بفرمائید، آمده‌ام! شما خواستید پول بدهم؛ بفرمائید، داده‌ام! اکنون خود شما اوضاع و احوال سرحدات را بهتر می‌دانید. اگر به صلح مایلید ؛ صلح کنید و اگر جنگ می‌خواهید؛ بجنگید. لیکن همه‌ی مسؤولیتها را به گردن بگیرید».، پس از آغاز جنگ و شکست عباس‌آباد، که توسط احسان‌خان، تسلیم پاسکویچ شد و قلعه‌ی اردوباد نیز از دست رفت و روس‌ها اوچ کلیسا را نیز گرفتند؛ عباس‌میرزا درخواست صلح نمود و از گذشته ابراز ندامت کرد. قبلاً نیز فتح‌علی شاه توسط میرزا ابوالحسن خان، اقداماتی جهت متارکه به عمل آورده بود. یرملوف در این مورد می‌نویسد: «آن عالی‌جاه خواهش اهتمام و عمل من در باب وقوع متارکه نموده بودند. در این مواد با احترام‌گزاری، اظهار جواب می‌نمایم که بدون رأی علیه حضرت امپراطور اعظم عالم‌پناهی، نه جسارت به ارتکاب متارکه و نه اختیاری در آن مواد دارم. بل در خصوص تکلیفی که آن عالی‌جاه کرده بودند، فی‌الفور به جناب ناظم، وزارت امور خارجه، کنت نسلرود، اظهار نمودم. اما من به آن عالی‌جاه، مثل دوست نیک خود، محض خیال خودم را شرح و بیان می‌سازم که به من تکلیف متارکه که به قصد وقوع مصالحه کرده بودند، مناسب بود که تکلیف بعضی تسلی هم داده باشید که البته وقت ترک جنگ بی‌فایده نمی‌ماند. و این را نیز بدانید که تکلیف مصالحه در هنگام جنگ و دشمنی هم بلاقطع طریق جدال می‌توان کرد و من حاضر و موجودم که در همه‌ی این مواد خواهش آن عالی‌جاه را با رضای درون به مقام و جای خود رسانم». باید گفت که در وخیم‌ترین روزها و پس از شکست‌های ناگوار ایران، روس‌ها به علت آغاز درگیری با عثمانی تنها یک‌بار حاضر شدند «قسمت عمده‌ی ولایات از دست رفته» را به ایران بازگردانند. به شرط اینکه عباس میرزا آنان را یاری دهد و با دولت روسیه از در اتحاد و دوستی درآید.

فهرست

کتاب اول: از ماست که بر ماست  میرزا صالح شیرازی و جنگ‌های ایران و روس  عباس میرزا و فتح خراسان  عباس میرزا و ترکمانان خراسان  حاجی موریه و قصه استعمار  از صبا تا حاجی‌بابا  ما و میرزا ملکم خان‌های ما  نظر آقا و نامه‌هایی از او  میرزا آقاخان و سید جمال‌الدین و رسالت اجتماعی عالم کتاب دوم: مصیبت وبا و بلای حکومت  تأثیر اجتماعی و اقتصادی بیماری وبا در دوره قاجار  قحطی 88 - 1286 قمری، 2 - 1870 میلادی و اسناد حاج محمدحسن امین دارالضرب  سندی درباره آئین ملکداری و زن‌داری در قرن نوزده  فرنگ و فرنگی مآبی و رساله انتقادی «شیخ و شیوخ»  روزگار یک اهل قلم در دوره قاجار  قتل گریبایدوف در اشعار و احکام رستم‌الحکما

نویسنده

هما ناطق (1313 - 1394)، تاریخ‌شناس بزرگ و برجسته‌ی معاصر که مطالعات و تحقیقات نابی در رابطه با قاجاریه را در کارنامه‌ی خود دارد؛ در عمر 81 ساله‌ی خویش، خدمات فراوانی به تاریخ و تاریخ‌شناسی ایران‌زمین عرضه داشت. دوران کارشناسی تا دکترای خود را در فرانسه طی نموده و مدرک دکترای خود را با رساله‌ای در باب احوالات و تفکرات سید جمال‌الدین اسد آبادی از دانشگاه سوربن اخذ کرد. وی سابقه‌ی تدریس در دانشگاه تهران و سوربن را دارد. او در سال 2005 عنوان دکتری افتخاری مؤسسه‌ی ملی زبان‌ها و تمدن‌های شرقی را به دست آورد.

(مصیبت وبا و بلای حکومت) نویسنده: هما ناطق انتشارات: نگارستان کتاب