کتاب رساله ای درباره طبیعت آدمی (در باب انفعالات و اخلاق)

درباره‌ی کتاب رساله ای درباره طبیعت آدمی (در باب انفعالات و اخلاق)

کتاب "رساله ای درباره طبیعت آدمی"، یکی از بهترین کتاب های دیوید هیوم به حساب می‌آید. دیوید هیوم، بزرگ‌ترین و معروف‌ترین، فیلسوف تجربه‌گرای اسکاتلندی است که از دوره‌ی نوجوانی به علم فلسفه علاقه‌مند بود و تاثیرات فراوانی را بر فلسفه‌ی غرب ایجاد نمود.

کتاب رساله ای درباره طبیعت آدمی، اولین، مهم‌ترین و تاثیرگذارترین اثر فلسفی هیوم می‌باشد؛ کتابی که علی‌رغم انتظارات و تصورات نگارنده‌ی خویش، در دوره‌ی حیات هیوم، هیچ جنجالی به راه ننداخته و با استقبالی نیز روبه‌رو نشد. اما همین کتاب، سال ها بعد توجه، "کانت"، فیلسوف مشهور آلمانی را به خود معطوف ساخته و نگرش او نسبت به جزمیت اندیشی را تغییر می دهد.

هیوم در طی مقدمه ی رساله ای درباره ی طبیعت آدمی، هدف از نگارش کتاب خویش را، تاسیس فلسفه ای جدید معرفی می کند؛ فلسفه ای در باب طبیعت انسان که بر مبنای انسان شناسی تجربی پایه گذاری می شود. از آن جایی که هیوم، شناخت انسان را زیر بنای تمامی دانش ها و علوم از جمله ریاضیات، فیزیک، دین، اخلاق و... دانسته و آن ها را با یک دیگر مرتبط می داند، در نتیجه، وجود چنین فلسفه ای را لازم و ضروری اعلام می کند.

بنا بر اظهارات هیوم، اگر بتوان به شناختی کامل و جامعی از طبیعت انسان دست یافت، و در صورتی که این شناخت به دست آمده، دیدگاه های مربوط به انسان را نیز تغییر دهد، همه ی علوم دچار دگرگونی و تحول می شوند. در همین راستا، او رساله ی خود را بر مبنای سه بعد اصلی طبیعت آدمی، یعنی "فهم"، "عواطف" و "اخلاق"، طی سه جلد، به رشته ی تحریر درآورده است که این اثر مجلد دوم آن و شامل کتاب دوم: در باب انفعالات و کتاب سوم: در باب اخلاق می باشد.

---

بخشی از کتاب رساله ای درباره طبیعت آدمی (کتاب دوم و سوم)

بخش اول: درباره ی تکبر و تواضع

1. ابواب بحث

به همان ترتیب که می توان ادراکات ذهن را به انطباعات و تصورات تقسیم کرد، خود انطباعات قابلیت قسم دیگری از تقسیم را دارند، یعنی انطباعات اولیه و انطباعات ثانویه. این تقسیم انطباعات معادل همان تقسیمی است که پیش از این مطرح کردم، یعنی تقسیم آن ها به انطباعات حس و انطباعات بازاندیشی. انطباعات اولیه یا انطباعات حس انطباعاتی هستند که بدون سابقه قبلی، از ساختار [خاص] جسمانی، از ارواح حیوانی، یا از برخورد اشیا با اندام های خارجی، در نفس حاضر می شوند.

انطباعات ثانویه یا بازاندیشانه محصول برخی از این انطباعات اولیه اند، چه به نحو بی واسطه و چه با دخالت تصور آن انطباعات. همه ی انطباعات حواس و همه دردها و لذت های جسمانی از جمله اقسام انطباعات ثانویه بی واسطه اند؛ و در ذیل اقسام با واسطه آن، انفعالات و سایر عواطف شبیه آن ها واقع شده اند.

یقینا ذهن در ادراکاتش باید از جایی آغاز کند؛ و نیز از آن جا که انطباعات بر تصورات مطابق خویش تقدم دارند، لاجرم باید انطباعاتی وجود داشته باشند که بدون هیچ سابقه پیشین، در نفس حاضر می شوند. چون این انطباعات بر علل طبیعی و مادی ابتنا دارند، کاوش در باب آن ها مرا از بحث فعلی خویش بسیار دور خواهد ساخت و به ساحت علوم کالبدشناسی و فلسفه طبیعی سوق خواهد داد.

به این دلیل، من در این جا خود را به انطباعاتی محدود خواهم ساخت که انطباعات ثانویه یا بازاندیشانه نامیده ام، چون یا از انطباعات اولیه ناشی می شوند یا از تصورات آن ها. دردها [=رنج ها] و لذت های جسمانی منشا بسیاری از انفعالات اند، چه هنگامی که ذهن آن ها را احساس می کند و چه هنگامی که بررسی شان می کند؛ اما بدون آن که بر فکر یا ادراکی مسبوق باشند، در اصل در نفس، یا در بدن ــ هر کدام که شما ترجیح می دهید ــ ایجاد می شوند. وجود اندکی بیماری نقرس در شخص باعث ایجاد سلسله ای از انفعالات می شود، نظیر غم، امید، بیم [=ترس]؛ اما انفعالات مذکور از هیچ تاثر یا تصوری مشتق نمی شوند.

انفعالات بازاندیشانه را می توان به دو قسم تقسیم کرد، یعنی انفعالات آرام[=خفیف] و انفعالات تند. حس زیبایی، زشتی در عمل، در ترکیب بندی و در اشیای خارجی، ذیل قسم نخست قرار می گیرند. در ذیل قسم دوم می توان دوست داشتن، تنفر، غم، شادی [=خوشی]، تکبر و تواضع را قرار داد. این تقسیم بندی از دقت به دور است. شور شاعرانه و موسیقایی مکرر تا بالاترین درجات اوج می گیرد، در حالی که آن انطباعات دیگر ــ که به درستی می توان انفعالات نامیدشان ــ ممکن است به چنان عاطفه ظریف و لطیفی تنزل یابند که به نحوی ادراک ناپذیر گردند. اما از آن جا که در کل انفعالات از عواطف برآمده از زیبایی و زشتی تندترند، معمولا این انفعالات از یک دیگر تفکیک می شوند.

بحث از ذهن آدمی چنان مفصل و گسترده است که در این جا می خواهم از این تقسیم عامیانه و در عین حال فریبنده کمال بهره را ببرم تا با بیشترین نظم پیش بروم؛ و از آن جا که در باب تصورات آدمی هر آن چه گفتنی بود گفته ام، اکنون به تبیین آن عواطف یا انفعالات تند، و نیز ماهیت، منشا، علل و معلول های آن ها خواهم پرداخت...

کتاب رساله ای درباره طبیعت آدمی (در باب انفعالات و اخلاق) اثر دیوید هیوم با ترجمه‌ی جلال پیکانی توسط انتشارات ققنوس به چاپ رسیده است.

فهرست

کتاب دوم: در باب انفعالات

بخش اول: درباره ی تکبر و تواضع

ابواب بحث

درباره ی تکبر و تواضع: متعلق ها و علل آن دو

این علل‌ و متعلق ‌ها از کجا نشئت می ‌گیرند؟

درباره ی نسبت‌ های میان انطباعات و تصورات

درباره تاثیر این نسبت ‌ها بر تکبر و تواضع

محدودیت ‌های این نظام

درباره فضیلت و رذیلت‌ ها

درباره زشتی و زیبایی

درباره امتیازات و نقایض ظاهری

درباره مالکیت و ثروت

درباره شهرت دوستی

درباره تکبر و تواضع حیوانات

بخش دوم: درباره دوست داشتن و تنفر

درباره متعلق‌ ها و علل دوست داشتن و تنفر

آزمون‌ هایی برای تائید این نظام

مشکلات حل‌ شده

درباره دوست‌ داشتن خویشاوندان

درباره احترام به ثروتمندان و قدرتمندان

درباره خیرخواهی و خشم

درباره همدردی

درباره بدخواهی و حسادت

درباره ترکیب خیرخواهی و خشم با همدردی و بدخواهی

درباره احترام و تحقیر

درباره انفعال عاشقی یا دوست داشتن میان دو جنس

درباره دوست داشتن و تنفر حیوانات

بخش سوم: درباره اراده و انفعالات مستقیم

درباره آزادی و ضرورت

ادامه همان بحث

درباره موثرترین انگیزه ‌های اراده

درباره علل انفعالات تند

درباره تاثیرات عادت

درباره تاثیر قوه تخیل بر انفعالات

درباره همجواری و فاصله مکانی و زمانی

ادامه همان بحث

درباره انفعالات مستقیم

درباره کنجکاوی یا حقیقت‌ دوستی

کتاب سوم: در باب اخلاق

بخش اول: درباره فضیلت و رذیلت به طور کلی

تمایزهای اخلاقی از عقل بر نمی ‌آیند

تمایزهای اخلاقی برآمده از حسی اخلاقی ‌اند

بخش دوم: درباره عدالت و بی‌ عدالتی

عدالت فضیلتی طبیعی یا تصنعی؟

درباره منشا عدالت و مالکیت

درباره قواعد تعیین‌کننده مالکیت

درباره انتقال مالکیت از طریق رضایت

درباره الزام ناشی از تعهدات

برخی تاملات بیش تر درباره عدالت و بی ‌عدالتی

درباره منشا حکومت

درباره منشا اطاعت

درباره سنجه ‌های اطاعت

درباره متعلق اطاعت

درباره قوانین ملل

درباره پاکدامنی و حیا

بخش سوم: درباره سایر فضایل و رذایل

درباره منشا فضایل و رذایل طبیعی

درباره بزرگی ذهن

درباره خوبی و خیرخواهی

درباره توانایی ‌های طبیعی

• کتاب دوم و سوم
• نویسنده: دیوید هیوم
• مترجم: جلال پیکانی
• انتشارات: ققنوس