کتاب عرفان حافظ - مرتضی مطهری

کتاب عرفان حافظ اثر متفکر شهید استاد مرتضی مطهری می باشد که توسط انتشارات صدرا به چاپ رسیده است.

"خواجه شمس ‌ُالدین محمد بن بهاء الدین محمد حافظ شیرازی"، یکی از بزرگ ترین شاعران ایرانی است که در سده ی هشتم هجری، دیده به جهان گشود. وی با سرودن اشعاری زیبا و ماندگار، محبوبیت ویژه ای را در میان اذهان مردم به خود اختصاص داده و با گذشت سال ها از زمان حیاتش، هم چنان نیز آثار و شخصیت او، مورد تحسین اکثریت افراد قرار می گیرد. تاکنون مطالعات، پژوهش ها، نقد و انتقادهای فراوانی از این شاعر بزرگ صورت گرفته؛ "مرتضی مطهری"، استاد بزرگ و فقید حوزه ی علمیه و معروف ترین سخنران در دو دهه ی قبل از انقلاب اسلامی، نیز در این باب به ایراد نظرات و تفکرات خویش پرداخته و با تکیه بر نکته سنجی های دقیق و نگاه علمی و نافذانه ی خود، اشعار نفیس و هم چنین شخصیت فکری حافظ را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. در واقع عرفان حافظ، مجموعه ی سخنرانی های این استاد بزرگ و فقید اسلامی را در برمی گیرد که توسط شخص ایشان، در سال 1350 و طی پنج جلسه، برای دانشجویان دانشکده ی الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران ایراد شده است. به طور کلی، مطهری، با ارائه ی مباحثی خواندنی و قابل تامل، در زمینه ی عرفان اسلامی، تالیفات حافظ و هم چنین نوع تفکرات حقیقی این شاعر، مخاطب را از دیدگاه های شخصی خود بهره مند ساخته و اثری خواندنی را در اختیار او قرار می دهد.

فهرست

مقدمه ی چاپ بیست و دوم راه های شناخت حافظ عرفان عملی عرفان نظری آیا حافظ عارف بوده؟ حافظ از نگاه تاریخ حافظ از نگاه دیوانش فرضیه ی اول درباره ی خافظ: حافظ صرفا یک هنرمند است فرضیه ی دوم: حافظ اشعار خود را در حالات مختلف گفته است حافظ گلی از بوستان معارف اسلامی یزیدی گری محیی الدین عربی، پدر عرفان اسلامی مولوی شیخ محمود شبستری مغربی هاتف اصفهانی شیخ بهایی اشعاری از علامه طباطبایی حافظ گلی است از بوستان معارف اسلامی علت رمزگویی عرفا جهان بینی و ایدئولوژی حافظ، مطابق ظاهر اشعار او فرضیه ی سوم: حافظ اشعارش را در ادوار مختلف عمر خود گفته است فرضیه ی چهارم: اشعار حافظ یک دست است و ظاهر آن حقیقت است فرضیه ی پنجم: اشعار حافظ یک دست است و همه عارفانه است نقد نظریه ی چهارم جهان بینی حافظ طبق این نظریه:

• جبری گری
• حیرت
• پوچی گرایی
• انکار قیامت

ایدئولوژی حافظ طبق این نظریه: الف. دم غنیمت شمردن ب. شاهد بازی ج. گدایی و دریوزگی د. مداحی اصول جهان بینی عرفانی (1) وحدت وجود بیان اول از «وحدت وجود» بیان دوم از «وحدت وجود» بیان سوم از «وحدت وجود» وحدت تجلی عشق و عقل سریان عشق اصول جهان بینی عرفانی (2) نظام احسن انسان در عرفان انسان قبل الدنیا غربت انسان در جهان فهرست ها

برشی از متن کتاب

راه های شناخت حافظ موضوع بحث «عرفان حافظ» است. دیوان حافظ از قدیم الایام یک دیوان عرفانی تلقی شده است. البته دواوین عرفانی در شعر فارسی زیاد است، ولی نه خیلی زیاد و آن هایی که واقعا عرفان شناخته شده است به معنی این که تلقی دیگران این بوده است که گوینده  واقعا مرد عرفانی بوده است و ادراکات و احساسات عارفانه ی خودش را در شعرش منعکس کرده و وارد در عرفان بوده است، چنین دیوان هایی در زبان فارسی زیاد نیست، غالبا مقلداند نه عارف، ولی البته هست، دیوان عطار مسلم دیوانی است عرفانی، اشعار عراقی اشعاری است عرفانی، دیوان مغربی دیوانی است عرفانی، و از همه معروف تر و شاخص تر دو دیوان است: دیوان مثنوی و دیوان حافظ. ما اگر بخواهیم درباره ی عرفان حافظ بحث کنیم، اول باید به این نکته توجه کنیم که عرفان دو قسمت است: عرفان نظری و عرفان عملی. اول عرفان عملی را ذکر می کنیم. عرفان عملی عرفان عملی عبارت است از سیر و سلوک انسان، یا بیان سیر و سلوک انسان الی الله و به عبارت دیگر بیان حالات و مقامات انسان در سیر به سوی حق، از اولین منزلی که عرفا آن را «منزل یقظه» نام می نهند، یعنی منزل بیداری، تا آخرین منزل که منزل وصول به حق است و آن ها آن را تعبیر به «توحید» می کنند؛ یعنی از نظر عارف توحید حقیقی جز با وصول به حق حاصل نمی شود؛ عارف توحیدهای قبل از این مرحله را توحید واقعی نمی داند. شما اگر منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری را ملاحظه کرده باشید – و این کتاب اخیرا به فارسی هم ترجمه شده است – می بینید که منازل سلوک را به صورت صد منزل بیان کرده و ده منزل ده منزل کرده است، از بدایات شروع و به نهایات منتهی می شود. از نظر عرفا این مساله یک مساله ی تجربی و آزمایشی است. در میان علومی که ما در گذشته داشته ایم، بیش از هر علم دیگری شبیه به علوم امروزی از نظر متکی بودن به نوعی آزمایش عملی، و از همه نزدیک تر، همین عرفان عملی است و احیانا فرنگی ها هم این ها را به عنوان «تجربیات درونی» تعبیر می کنند. در همین بحث های آقای دکتر عبدالرحمن بدوی هم که تعبیرات ایشان غالبا تعبیرات فرنگی بود، یا تعبیراتی که اقبال لاهوری دارد، که باز تعبیراتی است که از فرنگی ها گرفته است، در مورد این سیر و سلوک معنوی تعبیر به تجربه ی درونی می کنند، و این از نظر روان شناسی یک وادی ناشناخته ای است، و هر روان شناسی نمی تواند روان شناسی عرفانی را درک کند، زیرا تا کسی عملا به دنیای روح وارد نباشد چه را می خواهد آزمایش کند؟ تنها یک عالم روان شناس عارف سالک می تواند ادعا کند که من روان شناسی عرفانی را می توانم بیان کنم و توضیح بدهم. در میان روان شناسان جدید یک نفر است که تا حدی اطلاعات و مطالعاتی در همین زمینه دارد (شاید بیش از یک نفر باشد، من این یک نفر را می شناسم) و او فیلسوف و روان شناس معروف امریکایی ویلیام جیمز است که قریب به زمان ما هم بوده و کتابی هم نوشته است که ...  

نویسنده: شهید مرتضی مطهری انتشارات: صدرا