کتاب فلسفه حقوق (جلد اول) - کاتوزیان

کتاب فلسفۀ حقوق (جلد 1)، اثر دکتر ناصر کاتوزیان در شرکت سهامی انتشار به چاپ رسیده است.

درباره ی معنای فلسفه ی حقوق اختلاف و گفتگو بسیار است. فلسفه به معنی عشق به معرفت است و تلاشی است عقلی برای رسیدن به حقیقت و پی بردن به مبانی رویدادها. درباره ی موضوع فلسفه ی حقوق نیز اتفاق نظر وجود ندارد. با وجود این می توان گفت چند مکتب اساسی شیوه های تدوین این شعبه از حقوق را زیر نفوذ خود دارد. 1. مکتب تحلیلی 2. مکتب تاریخی 3. مکتب های اجتماعی و جامعه شناسی 4. مکتب های فلسفی. باید دانست، در بیشتر کتاب هایی که امروزه به نام فلسفه ی حقوق تدوین می شوند، از شیوه ی هیچ یک از این مکتب ها به طور کامل پیروی نمی کنند. مطالب این کتاب نیز کوشیده است پایه های اصلیِ مکتب های فلسفی و حقوقی را نمایان سازد و در عین حال که نظریه های حاکم بر حقوق را ارزیابی می کند، جای اصلی ساختمان حقوقی ایران را نیز معرفی نماید. از آن جا که می دانیم عدالت، یکی از اصول اساسی اخلاق است، فلسفه ی حقوق شعبه ای از فلسفه ی اخلاق را تشکیل می دهد و شیوه ی تحقیق در آن شیوه ی همین نظام است. دوره ی فلسفه ی حقوق، در سه باب جداگانه بررسی شده است، در مجلد نخست از ماهیت و تعریف حقوق، در مجلد دوم از منابع حقوق و در مجلد سوم از علم یا منطق حقوق گفتگو شده است. این کتاب در سه فصل با عنوان های زیر تألیف شده است که در ادامه هر کدام را شرح می دهیم.

1. مبنای حقوق 2. هدف حقوق 3. شناخت قاعده ی حقوقی .

فصل اول: "مبنای حقوق" را تفسیر می کند. بدیهی ترین مفهومی که از حقوق داریم این است که رعایت قواعد آن اجباری است و ایجاد الزام می کند.  پس نخستین پرسشی که به ذهن هر اندیشمند کنجکاو می رسد این است که نیروی الزام آور حقوق از کجا سرچشمه می گیرد و چه مقامی ارزش قواعد آن را تأمین می کند؟ این منبع پنهانی و نیرومند را که پایه ی همه ی قواعد و توجیه کننده ی الزام ناشی از آن ها است، در اصطلاح "مبنای حقوق " می گویند. عوامل مختلفی در ساختمان مبنای حقوق مؤثر است و ضرورت های اقتصادی و سیاسی و باور های اخلاقی و مذهبی هر کدام در این راه سهم به سزایی دارند. پس هدفی که دولت به دنبال آن قاعده وضع می کند، در ایجاد و چگونگی مفاد آن بسیار مؤثر است و در واقع رهبر و راهنمای اوست. به همین جهت باید اعتراف کرد که شناختن مبانی حقوق جز با تشخیص هدف آن امکان ندارد. این فصل نیز نموداری از مبارزه ی اندیشه ها و جهاد مداومی که در جستجوی حقیقت انجام شده است، به دست می دهد و می تواند الهام بخش کاوش های تازه قرار گیرد. ارزیابی مکتب های بزرگ، داوری در باب بخشی از حقیقت که در همه ی آن ها کم و بیش وجود دارد، خود نیز رفته رفته به نظریه ای که نویسنده به آن اعتقاد دارد شکل می بخشد.

فصل دوم: این فصل در واقع پاسخ به این پرسش است که حقوق برای چه به وجود آمده است. بنابراین دو مسئله ی مبنا و "هدف حقوق" با هم ارتباط ناگسستنی دارند. جز این که گفتگو درباره ی طبیعت و مبنای حقوق امری است که بیشتر در فلسفه ی حقوق از آن بحث می شود، ولی پرسش مربوط به این که حقوق برای نیل به کدام هدف باید وضع شود بیشتر جنبه ی سیاسی دارد. زیرا پاسخ به همین پرسش است که مسیرِ سیاست اقتصادی و اجتماعی دولت ها را معین می سازد. هدف حقوق از دیدگاه فردگرایان و دانایانی که به منفعت اجتماع توجه دارند یکسان نیست و پیروان هر یک از آن دو گروه به توافق نرسیده اند ولی می توان چنین نتیجه گرفت که هدف قواعد حقوق یکی از این سه امر دانسته شده است: 1. امنیت حقوقی 2. عدالت 3. ترقی اجتماع و مدنیت .

فصل سوم: برای شناخت قواعد حقوقی و تمیز آن ها از سایر قواعدی که بر فرد و زندگی اجتماعی حکومت می کند، در مرحله ی نخست باید عناصری که جوهر حقوق را تشکیل می دهد معین شود، ولی قواعد اخلاق و مذهب و عدالت از بسیاری جهات با حقوق شباهت تام دارد. پس، تحقیق در این باره هنگامی کامل است که قواعد حقوق با سایر نظام های اجتماعی مقایسه و حد بین آن ها به دقت رسم شود. برای قواعد حقوق اوصاف گوناگون شمرده اند، ولی درباره ی اساسی بودن هیچ یک از آن ها اتفاق نظر وجود ندارد. این خصوصیات عبارتند از: 1. قاعده ی حقوقی الزام آور است؛ 2. رعایت قاعده ی حقوقی از طرف دولت تضمین شده است؛ 3. قاعده ی حقوقی کلی و دائمی است؛ 4. حقوق نظامی است اجتماعی: یعنی هدف قواعد آن تنظیم روابط اجتماعی است، نه پاکی روح و وجدان انسان.

فهرست

• مبحث اول_ مکتب حقوق فطری یا طبیعی
• گفتار نخست_ مفاهیم مرسوم
• گفتار دوم_ مفهوم های نو از حقوق طبیعی
• گفتار سوم_ حقوق فطری در نظام حقوقی ایران
• گفتار چهارم_ نتیجه؛ مقاومت در برابر قوانین نادرست
• مبحث دوم_ مکتب های تاریخی و تحققی
• گفتار نخست_ مکتب تاریخی
• گفتار دوم_ مکتب های تجربی
• گفتار سوم_ نظریه ی اتحاد حقوق و دولت
• گفتار چهارم_ مکتب تحققی اجتماعی یا علمی
• گفتار پنجم_ مکتب های تحققی دولتی یا حقوقی

• مبحث اول_ نظریه ی حقوق فردی یا اصالت فرد
• مبحث دوم_ نظریه ی حقوق اجتماعی و دولتی
• مبحث سوم_ نظریه های معتدل

• مبحث اول_ مشخصات قاعده ی حقوقی
• گفتار نخست_ الزامی بودن حقوق
• گفتار دوم_ حقوق و ضمانت اجرا
• گفتار سوم_ کلی و دائمی بودن
• گفتار چهارم_ اجتماعی بودن حقوق
• مبحث دوم_ رابطه ی حقوق با سایر قواعد اجتماعی
• گفتار نخست_ حقوق و اخلاق
• گفتار دوم_ حقوق و مذهب
• گفتار سوم_ حقوق و عدالت
• گفتار چهارم_ حقوق و رسوم اجتماعی
• مبحث سوم_ ثبات و تحول و پیشرفت حقوق

• تعریف حقوق