کتاب شهرها و تجارت ایران در دوره قاجار

کتاب شهرها و تجارت ایران در دوره‌ قاجار:

این کتاب که توسط کنسول انگلیس در تهران و تبریز، گردآوری شده، ضمن اینکه یک اثر تاریخی ناب با تمام جزئیات محسوب می‌شود؛ گزارش‌های دقیق و مفصلی نیز از اوضاع اقتصادی، اجتماعی زمان‌هایی که در ایران حضور داشته یعنی سال‌های 1841 تا 1868، ارائه می‌دهد؛ همچنین در مورد محیط زیست، جغرافیا و جغرافیای تاریخی آن زمان که هم زمان با اواسط دوره‌ی قاجار بوده، اطلاعات مفیدی در اختیار مخاطبانش قرار می‌دهد و در آن مطالبی در رابطه با صادرات و واردات، حمل و نقل کشوری و منطقه‌ای، جمعیت شهرها و قبایل مختلف اعم از ترک، فارس، عرب و ترکمن، بلوچ و کرد و...، برخی آداب و رسوم آن‌ها، معادن و حتی مالیاتی که برای هر مورد در نظر گرفته شده بود، را بیان نموده که جهت استفاده‌ی کارشناسان و یا دانشجویان می‌تواند مفید واقع شود. این گزارش‌ها در عین سادگی اما با دقت و ظرافت ارائه شده و می‌توانند منابع دست اولی برای مطالعات تاریخی و حتی اقتصادی آن دوره را به دست دهند. در برخی موارد گزارش‌های ابوت، در صحنه‌های سیاسی بوده که چنانچه با گزارش دیگر کنسول‌ها، همراه شود؛ می‌تواند منبع باارزش تاریخی محسوب شود. به طور کلی می‌توان چنین گفت که این کتاب، اثری تخصصی در اوضاع اقتصادی- اجتماعی، جغرافیایی و تاریخی ایران دوره‌ی قاجار محسوب می‌شود. از ویژگی‌های ترجمه‌ی فارسی این کتاب، ارائه‌ی ارجاعات و نشانی کتاب‌ها در بخش پاورقی بوده که دسترسی مخاطبان را به این منابع جهت پژوهش‌های بیشتر آسان می‌نماید. با توجه به کمبود منابع و کتاب‌های تاریخی و گزارش‌های دقیق در این برهه از اوضاع ایران، آثاری از این دست می‌توانند مفید واقع شوند و تا حدی این کمبودها را جبران نمایند. نویسنده‌ی این کتاب، در مدت اقامت طولانی‌اش در ایران، توانسته با پرهیز از امور کم اهمیت‌تر همچون ایجاد اشتغالات ذهنی و یا علاقه نشان دادن به دعواهای بی‌ارزش با مسؤولان ایرانی که تقریباً اکثر کنسول‌ها به آن مبادرت می‌ورزند؛ به جمع‌آوری اطلاعات و آمار در مورد جغرافیا و اوضاع اقتصادی- سیاسی و اجتماعی ایران پرداخته است تا علاوه بر اینکه این اثر پربار را عرضه می‌کند؛ از عمر خود نیز بیشترین بهره را برده باشد. به طور کلی این گزارش‌ها را می‌توان در سه گروه جای داد: دسته‌ی اول، مطالب و گزارشاتی در امور سیاسی و دیپلماتیک هستند، گروه دوم مربوط به تجارت بوده که شامل گزارش‌ها و اطلاعاتی در مورد بازرگانی در تبریز و تهران هستند و نوع سوم که به طور مفصل‌تر و قابل توجه‌تر ارائه شده‌اند در رابطه با وضعیت عمومی استان‌ها و شهرهای مختلف و نیز کشف امکانات جدید برای گسترش تجارت با فاصله‌های طولانی ارائه شده‌اند.

فهرست

سخن مترجم پیش‌گفتار مقدمه یادداشت‌ها ضمیمه اول: برخی کتاب‌های منتشره غربی پیرامون تاریخ اقتصادی ضمیمه دوم: کتاب‌شناسی منابع فارسی ضمیمه سوم: گزارش‌ها، مکاتبات و مقالات ک. ای. ابوت گزارش گزارش دیداری که از کوره‌های آهن در بخش نور داشتیم راه از ساری به اشرف از طریق پل نکا یادداشت‌های متمم در مورد مازندران پیمایش زمین در مازندران محصول برنج خراج زمین نیروی نظامی در مازندران هزار جریب یادداشت‌های اضافه شده درمورد استرآباد راه‌ها از مازندران و استرآباد، با گذر از کوه‌ها به سمت عراق (عجم) و غیره سفری از ساری به تهران (جاده فیروزکوه) اطلاعاتی در مورد معادن و رگه‌های معدنی و غیره گزارش بازرگانی: یادداشت‌هایی در مورد بازرگانی، محصولات کارگاهی و تولیدات کشاورزی کاشان اصفهان یزد کرمان شیراز و فارس محمره کرمانشاه و همدان خلاصه‌ای از گزارش گذشته اصفهان یزد از تبریز و تهران کرمان فارس نرخ حمل و نقل پیش‌گفتار برداشت‌های عمومی و آمار و ارقام شهرها و مناطق مختلفی که آقای کنسول کاشان اصفهان گزارشی از شهر و منطقه یزد ضمیمه شماره 1: مربوط به گزارش یزد ضمیمه شماره 2: بر گزارش یزد ضمیمه شماره 3: به گزارش یزد ضمیمه شماره 4: به گزارش یزد ضمیمه شماره یک برای الصاق به گزارش کرمان ضمیمه شماره دو به گزارش کرمان حومه شهر کرمان ضمیمه شماره 3 به گزارش کرمان گزارش شهر شیراز و ایالت فارس ضمیمه شماره 1 به گزارش فارس بخش شولستانات و قبایل ممسنی بخش گرمسیر پایین توابع فارس رامهرمز بخش‌های متعلق به حکومت بندرعباسی ضمیمه شماره 2 بر فارس ضمیمه شماره 3 بر فارس ضمیمه عمومی: راه‌های گوناگون و نرخ حمل و نقل برخی فاصله‌ها اسامی پرندگانی که در سفر دیدم و به خاطر سپردم یادداشت‌هایی پیرامون آذربایجان ضمیمه: بخش‌های آذربایجان تبریز خوی ارومیه مراغه سووق بولاغ و غیره قره‌داغ اردبیل خلخال گزارشی از قبایل ساکن در آذربایجان اوزان و اندازه‌ها در آذربایجان ایران ایران/ تبریز نکات و اظهارات آقای سرکنسل ابوت پیرامون تجارت تبریز برای سال منتهی به 20 مارس 1863 گزارش آقای کنسول ابوت پیرامون بازرگانی و تجارت برای سال 1864 گزارشی از آقای سرکنسول ابوت پیرامون بازرگانی و تجارت تبریز برای سال 1865 گزارشی از آقای سرکنسول ابوت در مورد بازرگانی و تجارت تبریز برای سال 1866 نمایه

برشی از متن کتاب

صبح روز بعد، پنجم نوامبر، به راه خویش ادامه دادم تا چشمه‌های آب گرم را که در اطراف بود؛ ببینم. به این خاطر از جاده‌ی اصلی جدا شدم و با راه پر پیچ و خمی از کناره‌ی کوه و به سمت بالا، پس از سه ربع ساعت، به آن نقطه رسیدم که درست زیر روستای گرم آب‌سر، در حوزه‌ی رودخانه در منتهی‌الیه دره‌ی باریکی که از دره‌ی اصلی منشعب شده بود؛ قرار داشت. در آنجا حمام خوش‌ساختی درست کنار یک مخزن آب دیدم. درجه حرارت آب 115 درجه‌ی فارنهایت (46 درجه‌ی سانتی‌گراد) و دمای بسیار بالایی برای یک اروپایی بود؛ اگرچه احتمالاً برای یک ایرانی که عموماً می‌تواند درجه‌ی حرارت بالا را بر بدن تحمل کند؛ درجه‌ی بالایی نبود. خود چشمه با فاصله‌ی کمی بالای حمام واقع شده است و درجه‌ی حرارت 148 (5/64 س) را در ساعت نه صبح نشان داد، در حالی که هوای پیرامون 51 درجه ( 5/10 س) بود. نمی‌توانم کیفیت این چشمه را مشخص کنم، اگرچه به نظرم رسید کمی گوگردی باشد. خیلی از افراد فقیر و مریض داشتند؛ خودشان و لباس‌هایشان را در آنجا می‌شستند و جدا از دمایش، خود حمام وسوسه‌گر نیست. سرازیر شدن به داخل دره‌ی اصلی، سی و پنج دقیقه زمان برد. پس از آنکه در جهت شمال شرق در طول ساحل غربی رود لار که اکنون به سیلابی خروشان تبدیل شده بود؛ سفر کردیم؛ در عرض بیست دقیقه به روستای گزینک و چهل دقیقه پس از آن به شانگل‌ده رسیدیم که تعدادی بی‌شمار درخت مو داشت. در طرف مقابل دره روستای شاندست و پائین‌تر اما درست در همان طرف رودخانه، دو روستای دیگر هستند، وانه و امیری. این دومی نام بخش یا بلوک هم هست که در آن روستاهایی که نام بردم، قرار دارند. منظره در این بخش از دره بی‌اندازه وحشی است و روستاها با باغ‌ها و بیشه‌های انبوه مناظری بسیار دلپذیر می‌سازند. به سمت راست رودخانه رفتیم و از آن نقطه بود که دره تقریباً به سمت شمال می‌چرخید. کمی پس از آن، راه که بسیار باریک شد، ما را به کناره‌ی کوه کشاند و در برخی قسمت‌ها با سنگ‌چینی محکمی تقویت می‌شد. اگر این سنگ‌چینی‌ها نبود؛ هیچ راه عبوری وجود نداشت. اغلب جای کافی برای عبور  تنها یک قاطر با بار فشرده‌اش هست، به طوری که وقتی کاروان‌ها در چنین نقاطی باهم برخورد می‌کنند، یکی از آن‌ها بایستی هر جا راه پهن‌تر است؛ بایستد. قاطرچی‌های ما مجبور شدند بعضی از بسته‌ها را پیاده کنند و خودشان آن‌ها را برای عبور از این گونه جاها که تشریح کردم، حمل کنند  و بار دیگر آن را بر پشت حیوان ببندند.

(گزارش کنسول ابوت از اقتصاد و جامعه ایران 1866- 1847 م) نویسنده: کیث ادوارد ابوت مترجم: سید عبدالحسین رئیس السادات انتشارات: امیرکبیر