کتاب تاریخ ایران باستان | حسن پیرنیا (3 جلدی)

کتاب تاریخ ایران باستان (سه جلدی) :

اولین نوبت چاپ این کتاب، خود عمری تاریخی داشته و حدود نود سال از آن می‌گذرد، با این وجود همچنان در صف اول منابع و مراجعی است که می‌توان برای شناخت تاریخ دقیق ایران از آن‌ها بهره برد، چراکه نویسنده در آن زمان، علی‌رغم سختی و دشواری دسترسی به منابع، و اختصاص چند سال از وقت و عمر خود به تألیف و نگارش این کتاب، اثری جامع را بدون اغراق و بزرگ‌نمایی پدید آورده است. او برای نگارش این اثر پر بار، از کتب معتبر و درجه اول فارسی و غیر فارسی که توسط مستشرقان و تاریخ‌نگاران غربی نگاشته شده، بهره برده است. هدف نویسنده از نگارش این اثر، نمایاندن پیشینه و غنای فرهنگ و تمدن کهن و بزرگ ایرانی در برهه‌ای از تاریخ بود که گمان قوی بر مخدوش و کتمان کردن این پیشینه از سوی عوامل و دشمنان خارجی و داخلی وجود داشت. این کتاب در سه جلد با حجم زیاد به چاپ رسیده که تاریخ ایران از ابتدا تا زمان خشیارشا در جلد اول آن بیان شده و از آنجایی که تاریخ ایران باستان، به دلیل عواملی چون جنگ‌ها و فتوحات و گستره‌ی مرزهای جغرافیایی، با تاریخ مشرق قدیم در هم تنیده می‌نماید، بعد از بیان کلیاتی در باب نژاد، زبان، خطوط و منابع تاریخی، ابتدا تاریخ مشرق قدیم را از حدود جغرافیایی، نژاد و خطوط به جای مانده از آن‌ها، تا کتاب‌ها، مورخین و نویسندگان بیان داشته است و تاریخ ایران را با شکل‌گیری تمدن‌ها و حکومت‌ها پس از معرفی آریایی‌ها، به تفصیل بیان می‌کند. نویسنده، این اثر را به صورت متن تاریخی محض با بیانی ساده و روان نگاشته و از بیان هر آنچه که در موضوعی، مناسب به نظرش آمده، دریغ نورزیده است. تاریخ مادها، پادشاهانش، دلایل انقراض این حکومت، و نیز سلسله‌ی بزرگ و پر افت‌و‌خیز هخامنشیان به تفصیل در این جلد بیان شده است. به اعتقاد مؤلف، پس از انقراض مادها، هیچ تغییر اساسی در سیاست داخلی و خارجی ایران رخ نداد و تنها یک سلسله‌ی ‌ایرانی جای سلسله‌ی دیگر را گرفت و پارس‌ها همان خط مشی مادها را که در پی گسترش قلمرو خود و رسیدن به دریاها بودند، در پیش گرفتند. از مباحث مهم دیگری که نویسنده به آن اشاره می‌کند؛ روی کار آمدن کوروش بزرگ، اقدامات و فتوحات وی، تاریخ زمان کبوجیه، داریوش و... می‌باشد و در جلد دوم با پیش گرفتن همین سبک روایی، به بیان ادامه‌ی تاریخ هخامنشیان و جانشینی پادشاهی پس از دیگری البته با ذکر وقایع و رخدادهایی مستند به آثار معتبر می‌پردازد، همچنین روابط ایران با سایر دول و حکومت‌ها همچون یونان و مصر، آداب و فرهنگ، مذهب و اخلاق پادشاهان و مردم در زمان هخامنشیان با تکیه بر نگاشته‌هایی از هرودوت، کوزنفون و...، آثار و کتیبه‌های این دوران تا حمله‌ی اسکندر به ایران و هند و خرابی‌ها و اقدامات وی در جلد دوم گنجانده شده است. از مباحثی که جلد سوم این مجموعه را در برمی‌گیرد؛ جانشینان اسکندر و وقایع تاریخی در زمان سلوکیان و پس از آن، تاریخ پارت‌ها، پادشاهانش، جنگ‌ها، اقدامات، آداب و رسوم مردم و گرایش‌های فرهنگی، هنری رایج در این دوران می‌باشد. این کتاب گران‌سنگ، به سان دایره‌المعارفی است که تاریخ‌دوستان و محققان می‌توانند علاوه بر تاریخ مستند ایران، با تاریخ  اقصی نقاط جهان به طور کم و بیش نیز آشنا شده و مطالب و اطلاعات مفیدی را کسب نمایند. البته نویسنده، قصد بیان تاریخ ساسانیان را هم در اثر خود داشته است اما عمر او اجازه‌ی این کار را نداد؛ هرچند استقبال پرشور مخاطبان از کتاب، شاهدی بر تأثیرگذاری کتاب و قدردانی از این پژوهش بزرگ محسوب می‌شود.

فهرست

• قسمت اول- کلیات ازمنه پیش از تاریخ نژادها نژاد سفیدپوست نژاد زردپوست سایر نژادها زبان‌ها خطوط منابع تاریخ
• قسمت دوم- مشرق قدیم حدود مشرق قدیم در مکان و زمان اثرات وضع جغرافیایی مشرق قدیم نژاد ملل مشرق قدیم بنی سام و بنی حام مهاجرت بنی سام به مصر مهاجرت بنی سام به عیلام مردمان شمالی مشرق قدیم مردمان آریانی نتیجه منابع تاریخ مشرق قدیم سرچشمه‌های نوین

خواندن خطوط قدیمه کاوش‌ها (حفریات)

1. خطوط قدیمه

خط مصری قدیم خطوط میخی خط مملکت وان، خط هیت‌ها خط فینیقی، خط عربستان جنوبی 2. کاوش‌ها مصر آسور بابل ایران سوریه فلسطین نوبی کارهای علما بعد از کشف سرچشمه‌های نوین مرحله اولی مرحله دوم مرحله سوم سرچشمه‌های قدیم هرودوت توسیدید، کزنفون، کتزیاس دی نن، مان تن برس، پولی بیوس دیودور سیسیلی کرنلیوس «نپوس»، تروگ پومپه گایوس پلینوس (پلین) یوسف فلاویوس کنت کورث پلو تارک آریان فیلون ژوستن افریکن ازب (اوسویوس)، ام مین مارسلن پروکوپ ( پروکو پیوس) کتب راجعه به جغرافیای عالم قدیم اراتس‌تن استرابون ایزیدور خاراکسی، موسی خورن مورخین و نویسندگان ارمنستان مارآپاس کاتی‌نا باردسن، آگاتانژ فوستوس بیزانسی، زنوب گلاگی موسی خورن، الیزه وارتابد، لازار فاربی کتب پهلوی، مؤلفین قرون اولیه‌ی اسلامی ابن مقفع جاحظ طبری، بلاذری ابن خرداذبه، دینوری، حمزه اصفهانی ابن الندیم، مسعودی اصطخری، ابوالفرج اصفهانی، ابن حوقل ابو ریحان بیرونی، ثعالبی، المقدیسی احمد مسکویه، ابن اثیر، یاقوت ابن عبری، ابوالفداء، ابن خلدون ابن بطوطه سال‌شماری در مشرق قدیم

• قسمت سوم- نظری به تاریخ بابل، آسور و عیلام، اول: کلده‌ی قدیم، 1. سومر و اکد سومری‌ها و اکدی‌ها مذهب پاتسی‌های سومر، اکدی‌ها و سلسله سامی قوت یافتن سومر انقراض دولت سومر به دست عیلامی‌ها کارهایی که سومری‌ها برای بشر مرده‌اند بزرگ شدن بابل . سلسله‌ی اولی ستل حموربی سلسله دوم، سلسله سوم «کاسی‌ها» سلسله چهارم، سلسله پنجم دوم، دولت آسور آسور قدیم آسور وسطی، آسور جدید سوم، دولت عیلام مقدمه، حدود عیلام نژاد، زبان، خط و مذهب شهر شوش تقسیم گذشته‌های عیلام عهد اول، عهد دوم عهد سوم جنگ اول با آسور جنگ دوم آسوربانی‌پال و جنگ‌های او انقراض عیلام خاتمه
• قسمت چهارم- مقدمه تاریخ ایران: شکل جغرافیایی فلات ایران اول- در اعصار معرفت الارضی دوم- در عهود تاریخی و اکنون تأثیر شرایط جغرافیایی آریان‌ها، شعبه‌ایرانی آن‌ها آمدن آریان‌ها به فلات ایران مذهب آریان‌ها و اخلاق آن‌ها خانواده، طبقات، شکل حکومت تقسیم تاریخ ایران، مستندات تاریخ قدیم بعض مقادیر عهد قدیم کتاب اول دوره مادی، یا اعتلای آریان‌های ایرانی در مشرق قدیم باب اول- مادی‌ها و دولت ماد فصل اول: مادی‌ها مقدمه، مفاد کتیبه‌های آسوری روایت هرودوت و برس فصل دوم: شاهان ماد دیوکس فرورتیش هووخ‌ شتر جنگ با آسور تاخت و تاز سکاها در آسیای غربی سکاها از کجا به ایران حمله کردند، مدت بودن آن‌ها در ماد تسخیر نینوا، انقراض آسور آسیای غربی پس از سقوط نینوا بابل، لیدیه جنگ هووخشتر با لیدیه خصال هووخشتر حدود ماد آستیاگس- اژدهاک نام و نسب اوضاع آسیای غربی قیام کوروش بر پادشاه ماد انقراض دولت ماد را چگونه باید تلقی کرد جهات انقراض دولت ماد معنی و نتیجه این انقراض فصل سوم. روایات کتزیاس راجع به ماد اوضاع آسور قیام آرباکس بر آسور دولت ماد پس از آرباکس کیفیت نوشته‌های کتزیاس شاهان ماد موافق فهرست کتزیاس چیزهایی که جالب توجه است باب دوم- تمدن مادی‌ها نتیجه کتاب دوم دوره اول پارسی یا استیلای آریان‌های ایرانی بر مشرق قدیم باب اول- قسمت تاریخی فصل اول، پارسی‌ها و سلسله هخامنشی تذکر، پارسی‌ها دودمان هخامنشی فصل دوم، سلطنت کوروش بزرگ اول، کوروش تا فتح همدان نام او کودکی و جوانی نوشته‌های هرودوت صباوت و شباب قیام کوروش بر شاه ماد روایت کتزیاس روایت کزنفون تذکر تولد کوروش، تربیت پارسی‌ها کودکی کوروش کوروش در دربار ماد کوروش در پارس نوشته‌های دیودور سیسیلی قطعه‌ای از کتاب نهم نوشته‌های ژوستن لوحه نبوئید مقایسه نوشته‌های مورخین عهد قدیم دوم. فتح سارد و تسخیر لیدیه نوشته‌های هرودوت تذکر احوال لیدیه خبر سقوط همدان تلاقی فریقین فتح سارد کوروش، کرزوس و لیدیه نوشته‌های دیودور سیسیلی نوشته‌های ژوستن (تروگ پومپه) سند بابلی سوم. کوروش و مستعمرات یونانی مستعمرات یونانی چهارم. مراجعت کوروش به ایران، وقایع لیدیه پنجم. تسخیر باقی آسیای صغیر ششم. نوشته‌های کزنفون راجع به فتوحات کوروش کیاکسار کوروش را به کمک می‌طلبد صحبت کوروش با پدرش کوروش در ماد آمدن سفرای هند نزد کیاکسار صحبت کوروش با کیاکسار عزیمت کوروش به ارمنستان انقیاد ارمنستان جنگ کوروش با کلدانی‌ها مراجعت به ماد جنگ اول کوروش و مادی‌ها با کرزوس و متحدین او آمدن گرگانی‌ها نزد کوروش کوروش سواره نظام تشکیل می‌کند آزاد کردن اسرا خشم کیاکسار گبریاس و کوروش پان‌ته‌آ کوروش در قصر گبریاس نقشه جنگ حمله به بابل تصرف قلعه آسوری نجات گاداتاس خبط کادوسیان رفتن کوروش به طرف ماد گله‌گذاری کیاکسار با کوروش تقاضای عدم مرخصی قشون عرابه‌های کوروش آراسپ به لیدیه می‌رود آمدن سفرای هند حمله کوروش حرکت اطلاعات آراسپ وداع آبراداتاس با پان‌ته‌آ حرکت کوروش جنگ کوروش با کرزوس تسخیر سارد صحبت کوروش با کرزوس مراسم دفن آبراداتاس خودکشی پان‌ته‌آ رفع اغتشاش کاریه مطیع شدن فریگیه چگونگی نوشته‌های کزنفون هفتم. کارهای کوروش پس از مراجعت از سارد توجه کوروش به امور شرقی ارمنستان هشتم. تسخیر بابل و انقراض دولت کلدانی اوضاع بابل تسخیر بابل مدارک بابلی نوشته‌های هرودوت نوشته‌های برس نوشته‌های تورات توجه کوروش به ملت یهود نوشته‌های کزنفون محاصره بابل تسخیر بابل شاه شدن کوروش تأسیسات کوروش چگونه کوروش اشخاص را جلب می‌کرد حرکت کوروش از قصر خود صحبت فرولاس با جوان سکایی ضیافت کوروش هدایای کوروش مرخص کردن متحدین چگونگی نوشته‌های کزنفون بابل و بابلی‌ها از نظر هرودوت فینیقیه فلسطین دهم. امور شمال شرقی ایران، فوت کوروش روایت هرودوت روایت کتزیاس روایت برس روایت کزنفون مراجعت کوروش به پارس ورود کوروش به ماد کوروش در پارس فرستادن ولات به ایالات تسخیر سوریه و فلسطین فوت کوروش روایت استرابون روایت دیودور روایت ژوستن (تروگ پومپه) مقایسه ماساژت‌ها خصال کوروش فصل سوم. سلطنت کبوجیه مبحث اول. نام، نسب و کارهای او تا عزیمت به مصر نام و نسب واقعه بردیا مبحث دوم. لشکرکشی به افریقا حمله به مصر جنگ با مصری‌ها سفر جنگی به آمون و حبشه احوال کبوجیه چگونگی نوشته‌های هرودوت مصر از نظر هرودوت مبحث سوم. هفتماه فترت، حکومت گنومات خروج بردیای دروغی، فوت کبوجیه روایت هرودوت حکومت گئومات، کشته شدن او نوشته‌های کتزیاس نوشته‌های ژوستن نوشته‌های داریوش اول فصل چهارم. سلطنت داریوش اول- بزرگ مبحث اول، فرونشاندن شورش‌های ایالات نام و نسب اوضاع ایران مندرجات کتیبه بزرگ بیستون ستون اول ستون دوم ستون سوم جنگ ستون چهارم هرودوت کشفیات نوین زمان شورش‌ها کارهای دیگر داریوش، جلوگیری از شورش در آسیای صغیر تحقیقات در باب اروپا امور افریقا جلوگیری از اغتشاش مصر اسناد مصری لیبیا از نظر هرودوت مبحث دوم. تشکیلات داریوش مبحث سوم. لشکرکشی داریوش به اروپا رفتن داریوش به سکائیه اروپایی (514 ق.م) سکاها چگونه مردمانی بوده‌اند سکائیه از نظر هرودوت شعب مردمان سکایی مذهب عادات عده نفوس، طرز معیشت سکائیه از نظر سوق الجیشی لشکرکشی داریوش به سکائیه نوشته‌های هرودوت رفتن داریوش به سکائیه آیا راست است؟ سکائیه از نظر دیگران 2. تسخیر تراکیه، مقدونیه و جزایر بحرالجزائر 3. تسخیر جزیره سامس مبحث چهارم- تسخیر قسمتی از هند توصیف هندی‌ها به قلم هرودوت مبحث پنجم. شورش مستعمرات یونانی و کاریه و قبرس مقدمه یاغی‌گری آریستاگر شورش مستعمرات یونانی، کاریه و قبرس تسخیر قبرس از نو تسخیر یونیه و کاریه از نو سقوط می‌لت قتل هیس‌تیه، خاتمه شورش‌ها اصلاحات داریوش در مستعمرات یونانی تسخیر تراکیه و مقدونیه از نو مبحث ششم. جنگ با یونان مقدمات جنگ با یونان کل امن و دمارات جنگ اول ایران با یونان جدال ماراتن چگونگی نوشته‌های هرودوت روایت دیودور روایت ژوستن پس از جدال ماراتن مبحث هفتم- تدارکات جدید برای جنگ با یونان، شورش مصر، فوت داریوش جهت شورش مصر مسأله ولایت عهد، فوت داریوش خصال داریوش مبحث هشتم. وسعت ممالک ایران در زمان داریوش پایتخت‌ها فصل پنجم. سلطنت خشیارشا مبحث اول: نام و نسب نام و نسب مبحث دوم. فرونشاندن شورش مصر و بابل اسکات شورش مصر، فرونشاندن شورش بابل مبحث سوم. جنگ ایران و یونان تذکر قسمت اول. مقدمات جنگ تحریکات یونانی‌های فراری مجلس مشورت خواب‌های خشیارشا قسمت دوم. تدارکات جنگ حرکت لشکر ایران به طرف داردانل تدارکات حرکت لشکرها، تقدیمی پی‌ثیوس ساختن پل جدید در داردانل حادثه آسمانی به قول هرودوت مجازات پسر پی‌ثی‌یوس ترتیب حرکت خط حرکت از لیدیه به داردانل قسمت سوم. عبور لشکر ایران از هلس پونت، وقایع بعد تا جنگ ترموپیل صحبت شاه با اردوان، سان لشکرها عبور از بغاز داردانل معجزه‌های هرودوت عده نفرات لشکر شرح لباس و اسلحه ملل بحریه سان سپاه برّی و بحری، صحبت خشیارشا با دمارات حرکت خشیارشا به طرف یونان از اکانت تا تسالی تسخیر ولایات شمالی یونان احوال یونان جاسوسان یونانی‌ها در سارد استمداد یونانی‌ها از آرگس استمداد از پادشاه سیسیل سفرای یونان در کرسیر امتناع کریتی‌ها از امداد، تسلیم شدن تسالی تنگ ترموپیل حرکت سفاین از ترم عده نفرات لشکر ایران آسیب یافتن قسمتی از بحریه قسمت چهارم، فتح ترموپیل مسابقه اسب‌های پارسی و یونانی یونانی‌ها در ترموپیل جدال ترموپیل
• قسمت پنجم. جدال‌های آرت میزیوم، فرار بحریه یونان به سالامین عده سفاین یونانی جدال‌های آرت میزیوم تسخیر فوسید تسخیر شهرهای دیگر
• قسمت ششم. فتح آتن، وقایع بعد تا جنگ سالامین تسخیر آتن وقایع بعد تا جدال سالامین
• قسمت هفتم. جدال سالامین مراجعت خشیارشا به آسیا (480 ق.م) احوال یونانی‌ها قبل از جدال جدال سالامین مراجعت خشیارشا به آسیا جدال سالامین به روایت پلوتارک
• قسمت هشتم. وقایع بعد تا جدال پلاته احوال یونان پس از جدال سالامین کارهای مردونیه حرکت مردونیه به طرف آتن زد و خوردهای مختصر
• قسمت نهم. جدال پلاته (479 ق.م) نفرات طرفین متخاصمین، غیب‌گویی‌ها جدال پلاته قسمت دهم. جدال میکال و تسخیر سس‌تس جدال میکال سس‌تس ادای وظیفه نسبت به نام هرودوت
• قسمت یازدهم. جنگ‌های ایران و یونان به روایت دیودور سیسیلی جنگ قرطاجنه با جبار سیسیل قسمت دوازدهم. نوشته‌های ژوستین راجع به این جنگ‌ها قسمت سیزدهم. جهات عدم بهره‌مندی ایرانیان موافق روایات یونانی جهات عدم بهره‌مندی ایرانی‌ها اهمیت این جنگ‌ها در تاریخ مبحث چهارم. خشیارشا پس از مراجعت از یونان، حمله یونانی‌ها به آسیای صغیر و قبرس احوال خشیارشا حملات یونانیان به مستملکات ایران قضیه پوزانیاس مبحث پنجم. دربار خشیارشا به روایت تورات مبحث ششم. قتل خشیارشا، خصائل او قتل خشیارشا (466 ق.م) خصائل خشیارشا

برشی از متن کتاب

آریان‌ها شعبه‌ی اول از شاخه‌ی بزرگ مردمان هند و اروپایی‌اند و چون جداگانه ذکری از این‌ها و مردمان هند و اروپایی خواهد شد، در اینجا به چند کلمه اکتفا می‌کنیم. موطن اصلی آریانی‌ها محققاً معلوم نیست کجا بوده و نیز صحیحاً نمی‌دانیم از چه راه‌هایی مهاجرت کرده و به هند و آسیای غربی وارد شده‌اند. این ملل در تاریخ مشرق قدیم دارای اهمیت‌اند؛ زیرا چنانکه در جای خود بیایند، این‌ها اثراتی بزرگ از خود در تاریخ مشرق قدیم گذاردند و دولت هخامنشی تمام مشرق قدیم را جمع کرده، دولت واحد مشکّلی از آن تأسیس کرد. راجع به تمدن آریانی‌هایی که به آسیای غربی آمده‌اند از جهت فقدان آثار و اسناد نمی‌توان اطلاعات زیاد داد، ولی این مطلب مسلم است که مادی‌ها و پارسی‌ها در تحت نفوذ تمدن بابل و آسوری و عیلامی درآمده، چیزهای زیادی از آن‌ها اقتباس کردند. اما اینکه کی آریان‌ها از تاریکی اعصار قبل از تاریخ بیرون آمده، پا به صحنه‌ی تاریخ گذاشتند، عقاید مختلف است، چه حل این مسأله ملازم است با تعیین زمانی که آریان‌ها در آسیای غربی برقرار شدند و خود این مطلب روشن نیست. بعضی آمدن آریان‌ها را به آسیای غربی به قرن 14 ق.م. و برخی به دو هزارسال قبل از میلاد مربوط می‌دارند. آثار و قرائن می‌رساند که آریان‌ها یک‌دفعه به آسیای غربی نریخته‌اند، بلکه اقوام آریانی جدا جدا در مدت قرون عدیده از راه‌های مختلف به مشرق قدیم گذاشته‌اند. زیرا چنین استنباط می‌شودکه در قرن 17 قبل از میلاد، عناصر آریانی در آسیای صغیر و سوریه بوده. «هم مل» و «ادوارد می‌یر» عقیده دارند که اسامی بعض امراء قسمت جنوبی فلسطین، چنانکه در اسناد «تل العامرنه» دیده می‌شود، صورت آریانی دارد، بعضی تصور می‌کردند در میان کاسّی‌ها هم که بابل را تسخیر و تقریباً شش‌صد سال در آنجا سلطنت کردند (1760- 1185 ق.م) عناصر آریانی بوده ولی این نظر حالا تقریباً از بین رفته. وین کلر که در سال 1906 م. حفریاتی در بغازگ‌یی پایتخت قدیم هیت‌ها کرد؛ اسنادی در دفتر راکد هیت‌ها یافت که راجع به قوم «میتانی» می‌باشد (این قوم چنانکه ذکر شد؛ در قسمت شمالی بین‌النهرین می‌زیست). از این اسناد معلوم شد که رؤساء میتانّی‌ها به خدایان آریان‌های هندی (ایندر، وارون، ناساتی‌یّ، میتر) قسم یاد کرده‌اند؛ از اینجا «ادوار می‌یر» استنباط کرد که نجبا یا رؤسای میتانّی آریانی بوده‌اند و ظهور آریان‌ها در تاریخ از همین زمان است (بین قرن 14 و 20 ق. م)...

• نویسنده: حسن پیرنیا
• انتشارات: نگاه