کتاب چهار مقاله - احمد نظامی عروضی سمرقندی

کتاب چهار مقاله اثر احمد نظامی عروضی سمرقندی و تصحیح علامه محمد قزوینی و تصحیح مجدد و شرح محمد معین توسط انتشارات جامی به چاپ رسیده است.

"چهار مقاله" کتابی پر محتوا و خواندنی می باشد و همان طور که از عنوانش پیداست، "چهار مقاله" ی ارزشمند و جذاب را در زمینه های دانش دبیری، شاعری و نجوم و طب در چهار گفتار جداگانه مورد بحث قرار می دهد، مولف در این کتاب، شرایط حاکم بر چهار گروه از افراد خاص و مهم شامل دبیران، شاعران، منجمان و طبیبان را به صورت زیبا و خواندنی تشریح کرده وابراز می کند که پادشاهان هم چنان با وجود تمام عزت و قدرتی که دارند باز هم به آن ها محتاج هستند. وی هم چنین در هریک از چهار بخش، به صورت استادانه حکایت های خواندنی تاریخی و آموزنده ای را مرتبط با آن ها به رشته ی تحریر درآورده است. در طول محتوای اثر حاضر، به اشخاص مهم و نام آور متعلق به دوره های سامانیه، غزنویه، خانیه، دیالمه، سلجوقیه و ..  پرداخته شده و اطلاعات مهمی را از مشاهیری نظیر رودکی، عنصری، فرخی، معزی، فردوسی و ... به مخاطب ارائه می کند و به ویژه از آن جا که مولف با عمر خیام هم دوره و هم نسل بوده و با وی ملاقات هایی را نیز داشته، اطلاعات مهمی را درباره ی او، جهت بهره گیری خواننده فراهم نموده است. این اثر ارزشمند که متعلق به سال 550 هجری است، به دلیل شیوایی بیان و جذابیت موضوع از همان دوره های گذشته با استقبال فراوانی روبه رو شده و امروزه نیز مورد توجه مخاطب قرار گرفته و به راحتی توانسته توجه او را به سمت خود جلب کرده و تا پایان کتاب با خویش همراه سازد.

برشی از متن کتاب

دیباچه ی دکتر محمد معین ابوالحسن نظام الدین (یا نجم الدین) احمدبن عمربن علی سمرقندی مشهور به نظامی عروضی نویسنده و شاعر قرن ششم هجری ست. وی به دربار ملوک غوریه ی بامیان مختص و معاصر خیام و امیر معزی است. از اشعار او جز چند قطعه شعر متوسط، چیزی به جا نمانده است، ولی چنان که در مقالت دوم بیاید، وی از قول امیر عمید صفی الدین اشعار خود را واجد «متانت و جزالت و عذوبت، مقرون با لفاظ عذب و مشحون به معانی بکر» و خویشتن را در شعر بی نظیر معرفی می کند. اثر منثور او چهار مقاله به نام ابوالحسن حسام الدین علی (شاهزاده ی غوری) ابن فخرالدوله مسعود بن عزالدین حسین تالیف شده است. چهار مقاله شامل یک مقدمه و چهار مقالت است. مقدمه پس از حمد خدا، دارای پنج فصل است. اول در ذکر و مدح پادشاهان غور معاصر مولف، و فصول بعد در چگونگی آفرینش مخلوقات از جماد و نبات و حیوان و انسان، و نیز حواس ظاهر و قوای باطن، و در پایان مقدمه مولف حکایتی نقل کرده است. عنوان مقالت های چهار گانه چنین است: مقالت اول: در ماهیت دبیری و کیفیت دبیر کامل، و آن چه بدان تعلق دارد. مقالت دوم: در ماهیت علم شعر و صلاحیت شاعر. مقالت سوم: در علم نجوم و غزارت منجم در آن علم. مقالت چهارم: در علم طب و هدایت طبیب. مولف در طی این مقالت ها خواسته است شرایط و اوصاف چهار صنف را که به عقیده ی وی باید ملازم دربار پادشاهان باشند، نقل کرده، در هر مقالت، نخست دیباچه ای در تعریف موضوع آن و شرایط کسانی که بدان اتصاف یابند، آورده؛ و سپس قریب ده حکایت به مناسبت ذکر کرده است که موجب ترویج خاطر و اطلاع بر رسم ها و سنت های گذشتگان و مطالب تاریخی و ضمنا موید مدعای نویسنده است. نظامی در فصل پایان کتاب گوید: «مقصود از تحریر این رسالت و تقریر این مقالت اظهار فضل نیست و اذکار خدمتی نی، بلکه ارشاد مبتدی است و احماد خداوند ملک معظم...» چهار مقاله از جهت قدمت تالیف و ایجاز لفظ و اشباع معنی و سادگی عبارت و عاری بودن از صنایع لفظی (بجز موارد معدود) و خالی بودن از کلمات و جمل مترادف (به استثنای چند موضع) و به کار نبردن سجع های متکلف، و نیز در سلامت انشا و وضوح مطالب و تجسم معانی و توصیف تام و استعمال لغات و اصطلاحات به جای خویش، در زمره ی ارجمندترین کتاب های نثر ادبی به شمار است، و در روش نگارش معادل قابوس نامه و سیاست نامه است؛ و سبک آن ممزوجی است از سبک های قرن پنجم و ششم، و به عبارت دیگر ترکیبی است از شیوه ی نثر مرسل قدیم و نثر فنی جدید. کتاب حاضر از جهت ذکر گروهی از نویسندگان و گویندگان و پزشکان و منجمان شایان اهمیت بسیار است، چه عده ای از بزرگان در آن یاد شده است که در ماخذی دیگر نیامده. اطلاعاتی که مولف درباره ی فردوسی و خیام و معزی و دیگران که معاصر یا قریب به عصر او بوده اند آورده...

• مولف: احمد نظامی عروضی سمرقندی
• تصیحیح: علامه محمد قزوینی
• انتشارات: جامی