کتاب نظریه و نقد رمان تاریخی فارسی - پارسانسب

کتاب نظریه و نقد رمان تاریخی فارسی، اثر محمد پارسانسب می‌باشد و در نشر چشمه به چاپ رسیده است.

یکی از محصولات نهضت رمانتیسم در اروپا، شکل‌گیری نوع خاصی از آثار ادبی به نام رمان تاریخی‌ست که با نگاهی به گذشته ی رمانتیک‌ها شکل گرفت و بعدها با جنبه‌ها و رویکردهای ملی‌گرایانه، میهن دوستی و ناسیونالیستی همراه شد. این مهم قدمتی به طول چهار قرن دارد اما در ایران با جنبش مشروطه جان گرفت و نخستین رمان‌های تاریخی فارسی میان سال‌های 1284 تا 1300 ش. نگاشته شدند. با این وجود هم‌چنان در نگاه برخی، این نوع ادبی صرفاً جنبه سرگرم کننده دارد و نمی‌توان آن را در زمره آثار ادبی مورد توجه قرار داد؛ اما اگر نگاهی دقیق‌تر و موشکافانه‌تر به ابعاد اجتماعی، فرهنگی، فکری و فلسفی رمان تاریخی در سطح جهانی شود، می‌توان ارزش و اهمیت آن را کشف نمود. اینکه بزرگان نویسندگی جهان هم‌چون ویکتور هوگو، الکساندر دوما و والتر اسکات چه آثاری در این زمینه ارائه داده‌اند نیز در تغییر نگاه و دیدگاه بی‌توجهان به این مهم می‌تواند مؤثر واقع گردد. با توجه به مباحث بیان شده و دیگر دلایل موجود که در مقدمه کتاب نظریه و نقد رمان تاریخی فارسی، با تفصیل بیشتری عنوان شده، محمد پارسانسب  تحقیق و پژوهش را در این زمینه آغاز نموده تا سیر و نقد و تحلیل این گونه ادبی را مورد بررسی قرار دهد. فراوانی آثار موجود در این زمینه، عاملی شده تا اثر حاضر در دو جلد عرضه گردد. جلد اول آن شامل آثاری است که از سال 1284 تا 1332 منتشر شده‌اند و جلد دوم به بررسی آثار چاپ شده بعد از سال 1332 تا به امروز حکایت دارد. سیزده فصل کلی، محتوای کتاب حاضر را در بردارند؛ در فصل اول پس از ارائه کلیاتی در زمینه تعریف رمان تاریخی، شاخصه‌ها و تاریخ پیدایش آن، در فصل دوم به بررسی این مقوله در اروپا می‌پردازد تا مخاطب با پیش‌زمینه‌ای کامل بررسی رمان‌های مهمی را که نویسنده در نظر گرفته از نظر بگذراند. به همین منظور در فصل سوم کتاب، شکل‌گیری این مهم در ایران مورد توجه قرار گرفته است. در فصل چهارم نیز علاوه بر تاریخچه تألیف رمان‌های تاریخی فارسی، با نگاهی کلی در شناسایی تمامی 24 رمان موجود در محدوده زمانی یاد شده، روبه‌رو هستیم که سبک، محتوا و ساختار هر یک به صورت فشرده تبیین می‌شود. در ادامه و در فصول پنج تا یازده، هفت اثر که شامل رمان‌های تاریخی مشهور هستند، به طور ویژه و با در نظر گرفتن جوانب مختلف، معرفی شده‌اند که این اطلاعات، نکات مهم و نابی را به خواننده ارائه می‌کنند.  فصل دوازدهم نیز یافته‌های بخش‌های قبلی، در سه مقوله فنی، محتوایی و سبکی مورد قیاس و بررسی قرار می‌گیرد تا نقاط ضعف و قوت رمان‌های معرفی شده به وسیله این مقایسه آشکار سازد. در انتها و در فصل سیزدهم، تمام نتایجی که از فصول 12گانه می‌توان به دست آورد، مطرح شده‌اند.

برشی از متن کتاب

تعاریف و ویژگی‌های رمان تاریخی در فرهنگ‌ها و دایره‌المعارف‌ها و برخی منابع تخصصی‌تر، تعاریف و توصیفات فراوان و تقریباً یکدستی از مقوله «رمان تاریخی» عرضه شده است. با این همه، گاهی نکته‌هایی بدیع در برخی تعاریف یافت می‌شود که در برخی دیگر وجود ندارد و همین نکته‌هاست که می‌تواند ما را در فهم بهتر ساختار و محتوا و عناصر تشکیل‌دهنده این نوع ادبی جدید، یاری دهد. ازآنجاکه «رمان تاریخی» در شکل و محتوای امروزین، نوع ادبی جدیدی‌ست که نخستین بار رسماً در ادبیات اروپا ظهور یافته و در آن دیار نشو ونما کرده است تعاریف ارائه شده از آن نیز غالباً در منابع فرنگی یافت می‌شود و معدود فرهنگ‌های فارسی که از این مقوله یاد کرده‌اند به همین تعاریف نظر داشته‌اند. اینک از خیل کثیر تعاریفی که ممکن است درباره این نوع ادبی ارائه شده باشد به درج چند فقره از آنها اکتفا می‌شود.

1. رمان تاریخی، شکلی از روایت داستانی‌ست که تاریخ را بازسازی می‌کند و آن را به شیوه‌ای تخیلی باز می‌آفریند. در این نوع داستانی، هم اشخاص تاریخی و هم اشخاص داستانی، امکان حضور دارند.

این نویسنده، در ادامه می‌افزاید که رمان تاریخی نویسان توانا، کاملاً درباره دوره تاریخی مورد نظر، تحقیق می‌کنند و برای دست یافتن به حقیقت مانندی در داستان خود می‌کوشند. مهم‌ترین عنصری که در این تعریف مورد توجه قرار گرفته، تأکید بر جنبه تخیلی این آثار است. نویسندگان این آثار با استفاده از نیروی تخیل خویش دوره‌ای از تاریخ را از نو می‌آفرینند. اثری که از این راه خلق می‌شود در عین پایبندی به واقعیات تاریخ، کاملاً شکل و شمایل خیالی دارد. حضور اشخاص داستانی در کنار اشخاص تاریخی تأکیدی‌ست بر همین امر. کادن در این تعریف، بر عنصر دیگری تأکید می‌ورزد و آن، نیاز نویسنده رمان تاریخی به مطالعه جدی موضوع کار خویش یعنی تاریخ است. وی بدین وسیله بر لزوم توجه نویسنده به دقت و صحت مطالب تاریخی اثر، انگشت می‌نهد.

2. رمانی‌ست که در دوره‌ای تاریخی قرار می‌گیرد و رویدادها و حوادث آن دوره را شرح می‌دهد. در رمان تاریخی، هم اشخاص واقعی و هم اشخاص خیالی ممکن است به عنوان شخصیت ظاهر شوند.

این منتقد نیز در ادامه توصیف خود از رمان تاریخی به جنبه «عامه پسند بودن» آن اشاره می‌کند. چنان‌که ملاحظه می‌شود این تعریف از وضوح کافی برخوردار نیست، فی‌المثل با توجه به بند نخست تعریف، مخاطب در نمی‌یابد که نگاه نویسنده «رمان تاریخی» نسبت به تاریخ چگونه خواهد بود؟ آیا تاریخ به عنوان موضوع کار نویسنده در محور داستان قرار می‌گیرد و همه عناصر داستان به خدمت آن درمی‌آیند و یا اینکه تاریخ در حکم پس‌زمینه اثر است و به عنوان مایه فرعی داستان خودنمایی می‌کند؟ و اساساً نویسنده به عنوان داستان‌نویس، چه برخوردی با تاریخ دارد؟ 3 . رمانی است که به یک دوره تاریخی می‌پردازد و می‌کوشد تا اوضاع روحی، رفتاری و اجتماعی عصر گذشته را با جزئیات رئالیستی آن و پایبندی به حقایق تاریخی، انتقال دهد. رمان تاریخی ممکن است به اشخاص تاریخی واقعی اکتفا کند و یا امکان دارد آمیزه‌ای از شخصیت‌های داستانی و تاریخی را در خود داشته باشد. همچنین این دو رمان ممکن است منحصراً بر یک رویداد تاریخی متمرکز شود. [با این همه] غالباً می‌کوشد تا چشم‌انداز روشن‌تری از جامعه گذشته را هنگامی که بزرگ‌ترین رویداد ها، تأثیرشان را در زندگی شخصی افراد داستانی منعکس می‌کنند ترسیم نماید.

فهرست

اشاره مقدمه   فصل اول کلیات تاریخچه تکوین رمان تعاریف و ویژگی‌های رمان تعاریف و ویژگی‌های رمان تاریخی گونه‌شناسی رمان تاریخی الف. تقسیم‌بندی موضوعی رمان‌های تاریخی ب. تقسیم بندی ساختاری رمان‌های تاریخی ج. تقسیم بندی محتوایی رمان‌های تاریخی   فصل دوم رمان‌های تاریخی نویسی اروپا الف. زمینه‌های پیدایش، رشد و شکوفایی ب. سرآمدان رمان تاریخی نویسی اسکات وینیی هوگو شاتوبریان مریمه دوما   فصل سوم رمان تاریخی نویسی در ایران ورود رمان‌های تاریخی به ایران ظهور رمان تاریخی فارسی زمینه‌های سیاسی - اجتماعی ظهور رمان تاریخی وقوع انقلاب مشروطه و بروز فردگرایی شکست انقلاب مشروطه و ظهور خودآگاهی ملی تجددخواهی بورژوایی زمینه‌های فرهنگی ظهور رمان تاریخی روابط فرهنگی ایران با کشورهای خارجی تأسیس مرکز علمی دارالفنون نهضت ترجمه بروز تحول در شیوه‌های آموزش سنخیت رمان‌های تاریخی با داستان‌های عامیانه فارسی وسعت دامنه منابع و موضوعات تاریخی زمینه‌های فکری - فلسفی ظهور رمان تاریخی شکوفایی رمان تاریخی فارسی روی کار آمدن رضاشاه و سرخوردگی روشن‌فکران تأیید ضمنی دستگاه حکومت رمان تاریخی نماد آشتی سنت و تجدد بنیادگرایی رمان تاریخی و پیوند با سنت تألیف رمان تاریخی پاسخ‌گوی نیاز مخاطب و نویسنده رکود نسبی رمان تاریخی فارسی سست شدن و از دست رفتن عنصر مشوق حکومتی تغییر مناسبات اجتماعی ظهور احزاب و گرایش‌های نو اجتماعی تأثیر عوامل فرهنگی و ادبی تأثیر ظهور و گسترش انواع ادبی تازه تأثیر عوامل فکری - فلسفی و اجتماعی   فصل چهارم تاریخچه تحلیلی و سیر رمان‌های تاریخی فارسی دوره اول رمان‌ تاریخی نویسی دوره دوم رمان تاریخی نویسی

1. محمود افغان در راه اصفهان
2. داستان مانی نقاش
3. مظالم ترکان خاتون
4. لازیکا یا کلشید
5. شهربانو
6. دلیران تنگستانی
7. جفت پاک
8. سلحشور
9. عشق و ادب
10. دخمه ارغوان
11. پیامبر
12. بانوی زندانی یا شراره‌های عشق میهن
13. آشیانه عقاب

دوره سوم رمان تاریخی نویسی

1. در راه نجات میهن
2. سیاه‌پوشان
3. بابک و افشین
4. شراره‌های خاموش شده
5. محمود و ایاز
6. قهرمان ایرانشهر
7. قرّان

  فصل پنجم شمس و طغرا معرفی نویسنده معرفی اثر الف. خصوصیات صوری و کتاب‌شناسی ب. زمان، مکان و موضوع اثر ج. خلاصه داستان د. درون‌مایه اثر نقد و تحلیل عناصر داستان الف. ساختار و روایت اثر ب. شخصیت و شخصیت‌پردازی ج. صحنه‌پردازی و توصیف د. گفت‌وگو ه. سبک اثر

1. مباحث زبانی
2. مباحث بلاغی

  فصل ششم عشق و سلطنت معرفی نویسنده معرفی اثر الف. خصوصیات صوری و کتاب‌شناسی ب. زمان، مکان و موضوع اثر ج. خلاصه داستان د. درون‌مایه داستان نقد و تحلیل عناصر داستان الف. ساختار و روایت اثر ب. شخصیت و شخصیت‌پردازی ج. صحنه‌پردازی و توصیف د. گفت‌وگو ه. سبک اثر مباحث زبانی مباحث بلاغی دیدگاه‌های نویسنده   فصل هفتم داستان باستان معرفی نویسنده معرفی اثر الف. خصوصیات صوری و کتاب‌شناسی ب. زمان، مکان و موضوع اثر ج. خلاصه داستان د. درون‌مایه داستان نقد و تحلیل عناصر داستان الف. ساختار و روایت اثر ب. شخصیت و شخصیت‌پردازی ج. صحنه‌پردازی و توصیف د. گفت‌وگو ه. سبک اثر مباحث زبانی مباحث بلاغی دیدگاه‌های نویسنده   فصل هشتم دام‌گستران معرفی نویسنده معرفی اثر الف. خصوصیات صوری و کتاب‌شناسی ب. زمان، مکان و موضوع اثر ج. خلاصه داستان د. درون‌مایه داستان نقد و تحلیل عناصر داستان الف. ساختار و روایت اثر ب. شخصیت و شخصیت‌پردازی ج. صحنه‌پردازی و توصیف د. گفت‌وگو ه. سبک اثر مباحث زبانی مباحث بلاغی دیدگاه‌های نویسنده   فصل نهم لازیکا معرفی نویسنده معرفی اثر الف. خصوصیات صوری و کتاب‌شناسی ب. زمان، مکان و موضوع اثر ج. خلاصه داستان د. درون‌مایه داستان نقد و تحلیل عناصر داستان الف. ساختار و روایت اثر ب. شخصیت و شخصیت‌پردازی ج. صحنه‌پردازی و توصیف د. گفت‌وگو ه. سبک اثر مباحث زبانی مباحث بلاغی   فصل دهم پهلوان زند معرفی نویسنده معرفی اثر الف. خصوصیات صوری و کتاب‌شناسی ب. زمان، مکان و موضوع اثر ج. خلاصه داستان د. درون‌مایه داستان نقد و تحلیل عناصر داستان الف. ساختار و روایت اثر ب. شخصیت و شخصیت‌پردازی ج. صحنه‌پردازی و توصیف د. گفت‌وگو              ه. سبک اثر مباحث زبانی مباحث بلاغی   فصل یازدهم پنجه خونین معرفی نویسنده معرفی اثر الف. خصوصیات صوری و کتاب‌شناسی ب. زمان، مکان و موضوع اثر ج. خلاصه داستان د. درون‌مایه داستان نقد و تحلیل عناصر داستان الف. ساختار و روایت اثر ب. شخصیت و شخصیت‌پردازی ج. صحنه‌پردازی و توصیف د. گفت‌وگو ه. سبک اثر مباحث زبانی مباحث بلاغی   فصل دوازدهم مقایسه فنی، محتوایی و سبکی رمان‌های تحلیل‌شده الف. مقایسه فنی آثار ب. مقایسه محتوایی آثار ج. مقایسه سبکی آثار   فصل سیزدهم مروری بر برخی نتایج و یافته‌ها نمایه فهرست منابع و مآخذ فارسی فهرست منابع و مآخذ لاتین فهرست منابع داستانی

نویسنده: محمد پارسانسب انتشارات: چشمه