کتاب قابوسنامه - عنصرالمعالی کیکاوس

کتاب قابوس نامه نوشته عنصرالمعالی کیکاوس بن اسکندر با تصحیح سعید نفیسی توسط انتشارات فردوس به چاپ رسیده است.

این کتاب، اثری پند آموز درباره ی آیین زندگی است که "امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وُشمگیر بن زیار" مطالب آن را در چهل و چهار باب برای فرزندش "گیلان شاه" نوشته است تا از این طریق تجربیات خویش را در اختیار او قرار داده و راه و رسم درستِ زندگی را به فرزندش بیاموزد. هدف " کیکاوس بن اسکندر" از نوشتن چنین کتابی علاوه بر آموزش آیین زندگی شخصی به پسرش، آموزش چگونگی رتق و فتق امور مملکت نیز می باشد. به این منظور که اگر گیلان شاه تصمیم داشت بعد از پدرش حکومت را حفظ کند، بداند در رأس حکومت چه کارهایی باید انجام دهد تا از پس تمام وظایفش در رسوم لشکرکشی، مملکت داری، آداب اجتماعی و دانش و فنون متداول بر بیاید. حالا بعد از گذشت قرن ها "قابوس نامه" با پندهای آموزنده اش اثری کامل در باب زندگی را در اختیار امور مردم قرار می دهد تا بتوانند از آموزه هایش در زندگی شان بهره مند شوند. سبک نگارش "قابوس نامه" با همان نثر ساده ی معمول قرن های چهارم و پنجم هجری قمری و به سبک بلعمی و بیهقی نوشته شده که با نثر امروزی تفاوت های بسیاری دارد اما فهم آن برای عموم مردم ممکن است. بسیاری از مورخان تاریخ تألیف این کتاب را سال 475 قمری می دانند اما "دکتر عبدالمجید" با اثبات این که تاریخ وفات "کیکاووس" سال 462 قمری ثبت شده است، نشان می دهد کتاب حاضر بین سال های 457 و 462 به رشته ی تحریر درآمده است.

فهرست

• مقدمه ویراستار
• تکمله مصصح
• مقدمه مصحح
• بسم الله الرحمن الرحیم
• باب اول: اندر شناخت راه حق تعالی
• باب دوم: در آفرینش پیغمبران
• باب سوم: اندر سپاس داشتن از خداوند نعمت
• باب چهارم: اندر فزونی طاعت از راه توانستن
• باب پنجم: اندر شناختن حق پدر و مادر
• باب ششم: اندر فروتنی و افزونی هنر
• باب هفتم: اندر پیشی جستن در سخن دانی
• باب هشتم: اندر یاد کردن پندهای نوشروان عادل
• باب نهم: اندر ترتیب پیری و جوانی
• باب دهم: اندر خویشتن داری و ترتیب خوردن و آیین آن
• باب یازدهم: اندر ترتیب شراب خوردن و شرایط آن
• باب دوازدهم: اندر مهمانی کردن و مهمان شدن و شرایط آن
• باب سیزدهم: اندر مزاح و نرد و شطرنج و شرایط آن
• باب چهاردهم: اندر عشق ورزیدن و رسم آن
• باب پانزدهم:اندر تمتع کردن
• باب شانزدهم: اندر آیین گرمابه رفتن
• باب هفدهم: اندر خفتن و آسودن
• باب هجدهم: اندر شکار کردن
• باب نوزدهم: اندر چوگان زدن
• باب بیستم: اندر کارزار کردن
• باب بیست و یکم: اندر آیین جمع کردن مال
• باب بیست و دوم: اندر امانت نگاه داشتن
• باب بیست و سوم: اندر برده خریدن و شرایط آن
• باب بیست و چهارم: اندر خانه و عقار خریدن
• باب بیست و پنجم: اندر خریدن اسب
• باب بیست و ششم: اندر زن خواستن
• باب بیست و هفتم: اندر فرزند پروردن و آیین آن
• باب بیست و هشتم: اندر دوست گزیدن و رسم آن
• باب بیست و نهم: اندر اندیشه کردن از دشمن
• باب سی ام: اندر آیین عقوبت کردن و عفو کردن
• باب سی و یکم: اندر طالب علمی و فقیهی
• باب سی و دوم: اندر تجارت کردن
• باب سی و سوم: اندر ترتیب علم طب
• باب سی و چهارم: اندر علم نجوم و هندسه
• باب سی و پنجم: اندر رسم شاعری
• باب سی و ششم: اندر آداب خنیاگری
• باب سی و هفتم: اندر خدمت کردن پادشاه
• باب سی و هشتم: اندر آداب ندیمی کردن
• باب سی و نهم: در آیین کاتب و شرط کاتبی
• باب چهلم: درشرایط وزیری پادشاه
• باب چهل و یکم: در آیین و رسم اسفهسالاری
• باب چهل و دوم: اندر آیین و شرط پادشاهی
• باب چهل و سوم: در آیین و رسم دهقانی و هر پیشه که دانی
• باب چهل و چهارم: در آیین جوانمردی
• حواشی و تعلیقات بر قابوس نامه به قلم سعید نفیسی
• ضمائم
• فهرست اسامی اشخاص و انساب و طوایف
• فهرست اسامی اماکن
• فهرست اسامی کتاب‌ها و جراید و مجلات و آهنگ ها
• لغت نامه
• سوالات کارشناسی ارشد

برشی از متن کتاب

باب بیست و هشتم: اندر دوست گزیدن و رسم آن بدان ای پسر که مردمان تا زنده باشند ناگزیر باشند از دوستان، که مرد اگر بی‌برادر باشد به که بی دوست، از آنچه حکیمی را گفتند که: دوست بهتر یا برادر؟ گفت: برادر نیز دوست به. برادر برادر بود دوست به چون دشمن بود بی رگ و پوست به پس اگر اندیشه کنی از کار دوستان نثار داشتن و رسم هدیه فرستادن و مردمی کردن، زیرا که هر که از دوستان بیندیشد، دوستان نیز از وی بیندیشند، پس مردم همیشه بی دوست بود و ایدون گویند که: دوست دست بازدارنده خویش بود و عادت کند. هر وقتی دوست نو گرفتن، ازیرا که با دوستان بسیار عیب‌های مردم پوشیده شود و هنرها گستریده گردد. ولکن چون دوست نو گیری پشت با دوستان کهن مکن، دوست نو همی ‌طلب و دوست کهن را برجای همی‌دار تا همیشه بسیار دوست باشی و گفته ‌اند: دوست نیک گنجی بزرگ است. دیگر اندیشه کن که از مردمان که با تو به راه دوستی روند و هم دوست باشند، با ایشان نیکویی و سازگاری کن و بهر نیک و بد با وی متفق باش تا چون از تو مردمی یابند دوست یک‌دل تو گردند. که اسکندر را پرسیدند که: بدین کم ‌مایه روزگاراین چندین ملک به چه خصلت به دست آوردی؟! گفت: به دست آوردن دشمنان به تلطف و به جمع ‌کردن دوستان به تعهد. و آنگه اندیشه کن از دوستان دوستان، هم از جمله دوستان باشند و بترس از دوستی که دشمن ترا دوست دارد که باشد که دوستی او از دوستی تو بیشتر باشد، پس باک ندارد به بد کردن با تو کردن از قِبَل دشمن تو. و بپرهیز از دوستی که مردوست ترا دشمن دارد و دوستی که بی بهانه و بی حجتی به گله شود. دیگر به دوستی او طمع مدار و اندر جهان بی‌عیب کس مشناس. اما تو هنرمند باش که هنرمند کم عیب بود و دوست بی ‌هنر مدار که از دوست بی‌هنر فلاح نیابد. و دوستان قدح را از جمله دوستان مشمار که ایشان دوست قدح باشند نه دوست و بنگر میان دوستان نیک و بد و با هر دو گروه دوستی کن، با نیکان بدل دوستی کن و با بدان بزبان دوستی کن تا دوستی هر دو گروه ترا حاصل بود که نه همه حاجتی به نیکان افتد وقت باشد که به دوستی بدان حاجت و اگر چه ره بردن تو نزدیک بدان نزدیک نیکان ترا کاستی فزاید، چنا‌نک ره بردن نزدیک نیکان و نزدیک بدان آبروی بیفزاید و تو طریق نیکان نگه ‌دار که دوستی هر دو قوم ترا حاصل آید. اما با بی‌خردان هرگز دوستی مکن که دوست باخرد بهدوستی آن بکند که صد دشمن عاقل نکنند بدشمنی و دوستی با مردم هنری و نیک ‌عهد کن، تا تو نیز بدان هنرها معروف و ستوده باشی که آن دوستان تو بدان معروف و ستوده باشند و تنها نشستن از هم نشین بد اولی تر، چنان که مرا گفته آمد درین دو بیت؛ شعر: ای دل رفتی چنان ‌که در صحرا دد نه انده من خوردی و نه انده خود هم ‌جالس بد بودی تو رفته بهی تنهایی به مرا زهم‌جالس بد صفحه 149  

عنوان و پدید آور: امیر عنصر المعالی کیکاوس مصحح: سعید نفیسی انتشارات: فردوس