کتاب فتوت نامه ها و رسائل خاکساریه

کتاب فتوت‌ نامه ها و رسائل خاکساریه، با مقدمه، تصحیح و توضیح مهران افشاری در نشر چشمه به چاپ رسیده است.

جوانمرادان که مردانی از جنس خوبی‌ها و نیک‌نامی‌های فراوان بوده‌اند، آئین و مسلکی داشته‌اند و راه و روشی؛ آن جوانی که به جرگه این گروه می‌پیوست می‌بایست تمام صفات و خصوصیات ظاهری و باطنی، جسمی و روحی یک مرد هم‌چون دلاوری، قدرت، استواری، نیک‌خویی و مروت و... را به حد اعلا در خود می‌پروراند. همواره به یاد خداوند بودن، رعایت حقوق دیگران، ادای احترام به پیشکسوتان و اساتید، نظم و دقت در اجرای قوانین و آداب، از خصلت‌های زیبا و شایسته‌ای هستند که  مقید بودن و انجام‌شان برای مریدان و پیروان این مسلک لازم و ضروری بوده است. مهران افشاری با آگاهی از این خصوصیات، سعی در شناساندن اهالی فتوت و درویشان خاکسار که در واقع تابلو و نمودار فرهنگ و تمدن نیاکان‌مان هستند، به مخاطب امروز داشته است تا زمینه آشنایی آنان را با این مرام و مسلک فراهم آورده، خصلت‌های نیکوی‌شان را به سان الگو و نمونه معرفی نماید و به نوبه خود بر بار محتوایی ادبیات عامی بیفزاید. اما هم‌چنان که نویسنده به آن اشاره می‌کند، این گروه از تخت عیاری و جوانمردی به خاک قلندری و خاکساری رسیدند که این موارد در بخش مقدمه کتاب به همراه بررسی پیوند آیین جوانمردی با آئین ملامتی و اهمیتی که جوانمردان و قلندران در تاریخ اجتماعی ایران دارند، تبیین و تشریح شده‌اند و عواملی چند از این روند بیان شده است. مهران افشاری در این کتاب، سی رساله از رسالات اهل فتوت را عرضه نموده که البته پس از تحقیقات فراوان و مراجعه به نسخه‌های خطی موجود در ایران و خارج از ایران به این مهم دست یافته است. بخش اول کتاب به فتوت‌نامه‌ها و بخش دوم حاوی رسائل خاکساریه می‌باشد. دلیل آوردن این رسائل در کتاب حاضر سبک و مضامین مشابه این موارد با فتوت‌نامه‌هاست. در این میان پس از شرح مناسبی پیرامون فتوت‌نامه‌ها به طور جداگانه، ویژگی‌های شخصیتی و عملی جوانمردان، تاریخچه‌ای از آنچه بر آنها گذشته، متن فتوت‌نامه و رساله را گنجانده است و توضیحات گران‌مایه‌ای که حاصل تحقیقات فراوان و مطالعات بسیار او می‌باشد را ذیل هر یک بیان نموده است.  گفتنی است این اثر جهت چاپ، از نظر دکتر عبدالحسین زرین‌کوب نیز مورد تأیید قرار گرفته است.

برشی از متن کتاب

فتوت نامه‌های صنفی که از نیاکان ما به جای مانده این سخن را تأیید می‌کند، چنان‌که در قابوس‌نامه هم از فتوت پیشه‌وران و اصول اخلاقی آن سخن رفته است. ابن‌بطوطه سیاح نامی قرن هشتم، در سفرنامه خود گفته است که پیشه‌وران اصفهان سردسته خود را کلو می‌نامیده‌اند و هم او ضمن تمجید از غریب‌نوازی فتیان آناطولی از جوانمردی سخن گفته است که پیشه‌اش خرّازی بوده و بر حدود دویست تن از پیشه‌وران فرمانروایی می‌کرده است. طرفه آن است که در هر شهر و دیاری اهل فتوت آنجا صاحبان برخی از پیشه‌ها را شایسته فتوت‌داری نمی‌دانسته‌اند. چنانکه ابن‌معمار بغدادی - که از بزرگان فتیان عراق در قرن هفتم بوده است - در فتوت نامه خویش فتوت‌داری گروه‌های ذیل را نادرست دانسته و نام ایشان را در کنار نام بزه‌کاران، دروغ گویان و نیرنگ بازان ذکر کرده است: صورتگران، قصه گویان، نی‌نوازان، میمون بازان، آنانی که سگ پرورش دهند، آنانی که آشغال‌ها را جمع می‌کنند، کنّاسان، شعبده‌گران، دلقکان، آنانی که با شاهین قمار کنند، کسانی که ادوات موسیقی را می‌سازند و همچنین خنیاگران و رامشگران. و ناصری - عارف جوانمرد پیشه آناطولی - این گروه‌ها را برای فتوت داری ناشایست شمرده است: دلاکان، دلالان، جولاهان، قصابان، جراحان و صیادان. تأثیر فقه اسلامی را در این گونه اظهار نظرها نباید نادیده انگاشت چنانکه در کتاب‌های فقه اسلامی صورتگری، خنیاگری، شعبده‌گری و هرگونه قماربازی حرام دانسته شده است و حجامت، جولاهی و بافندگی (حیاکة)، قصابی و سلاخی (ذباحة)، کفن فروشی و زرگری نیز مکروه محسوب شده است. اما همان گونه که استاد دکتر زرین‌کوب بیان داشته‌اند، شاید مردود بودن برخی از اصناف نزد اهل فتوت از احکام زرتشتی عهد ساسانی نیز متأثر بوده است چنان که ظاهراً مطابق با احکام زرتشتی عهد ساسانی پیرایش‌گری و آرایش‌گری گناه شمرده می‌شده است. به هر تقدیر ظاهراً در دوره‌های گوناگون تاریخ اصناف مربوط نزد جوانمردان یکسان نبوده است و چه بسا صنفی در دوره‌ای و در سرزمینی مردود شمرده می‌شده و در دوره‌ای دیگر و یا سرزمینی دیگر شایسته فتوت داری به حساب می‌آمده است. چنان که برخلاف گفته ناصری که صنف قصاب را شایسته فتوت‌داری ندانسته است، در عهد صفوی این صنف نیز دارای سازمان جوانمردی بوده است و فتوت نامه آن را پس از این دیباجه ملاحظه خواهید فرمود. البته در قرن نهم نیز ملاحسین واعظ در فتوت نامه خود از قصابان و سلاخان یاد کرده است و هم در آنجاست که بیشترین اطلاعات را درباره شخصیت جوانمرد قصاب می‌توان یافت، یعنی همان کسی که در افسانه‌های عامیانه پیشوای قصابان دانسته شده است. باری شاید بتوان گفت ارزشمندترین و جالب‌ترین فتوت نامه‌ها، فتوت نامه‌های صنفی است، چه این جوانمردی نامه‌ها افزون بر این که منش جوانمردی را به خواننده خود می‌آموزد، آنان را با آداب و رسوم و پندارهای پیشه‌وران گذشته سرزمین‌های اسلامی نیز آشنا می‌سازد. تا آنجا که نگارنده می‌داند تا کنون در ایران این فتوت نامه‌های صنفی به چاپ رسیده است: «فتوت نامه چیت‌سازان» به تصحیح شادروان مرتضی صراف در کتاب ارزشمند رسائل جوانمردان (تهران: 1352)، فتوت نامه آهنگران به تصحیح آقای ایرج افشار در مجموعه مقالات فرخنده پیام، یادگارنامه استاد دکتر غلامحسین یوسفی (مشهد: 1360) و «فتوت نامه سقایان» نیز به تصحیح آقای ایرج افشار در مجلد هفتم، نامواره دکتر محمود افشار. پیش‌ازاین متن فتوت‌نامه قصاب هم به همراه فتوت نامه کفش‌دوزان و فتوت نامه طباخان به تصحیح نگارنده و به معاضدت و راهنمایی جناب کریم اصفهانیان در مجلد هفتم نامواره دکتر محمود افشار چاپ شده است که اینک با تجدید نظر در کتاب حاضر نیز درج می‌شود. فتوت‌نامه قصاب از صفحات 402 تا 405 از مجموعه رسائل خطی شماره 8898 محفوظ در کتابخانه مجلس شورا (بهارستان) برگرفته شده است. مجموعه مذکور به خط نستعلیق بر کاغذ اصفهانی شکری رنگ در 419 صفحه نوشته شده است و قطع آن رحلی است.

فهرست

یادداشت بر چاپ دوم دیباجه مقدمه

1. آیین جوانمردی از دیرباز تا عصر حاضر
2. تأثیر منش عیاری در تصوف و آیین ملامتی
3. جوانمردی و قلندری و فرهنگ عامه ایران

  فتوت نامه‌ها رساله نخست رساله دوم: فتوت نامه سید رساله سوم رساله چهارم رساله پنجم: فتوت نامه سید عزّی مروی رساله ششم: فتوت نامه قصاب رساله هفتم: فتوت نامه کفش‌دوزان (1) رساله هشتم: فتوت نامه کفش‌دوزان (2) رساله نهم: فتوت نامه طباخان رساله دهم: فتوت نامه سلمانیان رساله یازدهم: فتوت نامه دلاکان رساله دوازدهم: فتوت نامه حجّامان رساله سیزدهم: فتوت نامه امیرالمومنین (ع) رساله چهاردهم رساله پانزدهم رساله شانزدهم رساله هفدهم   رسائل خاکساریه رساله هجدهم: فقریه رساله نوزدهم: تاج نامه‌پیران رساله بیستم: آیت‌های تراش رساله بیست و یکم: سؤالات وصله و خرقه رساله بیست و دوم: رساله طریقت سیدجلال‌الدین حیدر رساله بیست و سوم: بیان ارکان رساله بیست و چهارم: رساله در طریقت رساله بیست و پنجم: هشت مقام قطارکش رساله بیست و ششم رساله بیست‌وهفتم: چهارده خانواده رساله بیست‌وهشتم: رساله در اصناف رساله بیست و نهم: رساله‌ای دیگر درباره اصناف رساله سی‌ام: وسیلة النجاة   پیوست‌ها   فهرست‌ها فهرست مراجع و مآخذ فهرست آیات کریمه قرآن مجید فهرست احادیث و روایات فهرست اشعار فهرست اعلام فهرست جایها و شهرها و کتابخانه‌ها و مراکز تحقیقاتی فهرست ملل و نحل، قبایل و امم فهرست کتاب‌ها و رساله‌ها و مجله‌ها فهرست مصطلحات و واژگان ویژه فهرست توصیفی موضوعات

نویسنده: مهران افشاری انتشارات: چشمه