کتاب شناخت شعر - ناصرالدین شاه حسینی

کتاب شناخت شعر (عروض و قافیه) تألیف دکتر ناصرالدین شاه حسینی توسط نشر هما به چاپ رسیده است.

شعر، کلامی است تنیده ز دل که در آن نوعی از وزن بتوان یافت. زیرا در هر یک از زبان های دنیا، اگر شعری هست، موزون است و شعر بی وزن یا منثور از مخترعات شعرای قرن نوزدهم فرانسه بوده و تجدد خواهان زبان های دیگر، از ایشان اقتباس کرده اند. شعر پارسی چون دیگر هنرهای زیبا انگاره ای دارد که به یاری آن می توان غث و سمین آن را از یکدیگر بازشناخت و درست و ناهنجار را از همدیگر تمیز داد. این معیار را عروض و قافیه خوانده اند و هر پارسی زبانی که دوستدار شعر خوشاهنگ شاعران پارسی گوی است از دانستن آن بی نیاز نیست. زیرا این موازین است که الفت شعر را با موسیقی آشکارا می سازد و شعر ناساز را که زاده ی طبع شاعر ناصواب گوی است از شعر ملحون که آفریده ی ذوق گوینده ی درست گفتار است سوا می کند، البته این ضابطه چون دیگر ضوابط مشکل و دیر فهم و دشوار است؛ اگر بتوان آن را آسان ساخت تا همگان بتوانند فراگیرند، کاری است گران. در این کتاب تا حد امکان این مهم دنبال شده است و کوشیده شده سختی های فراگیری عروض و معضلات از بر کردن قواعد قافیه را هر چه بیشتر روان و ساده گردد.

کتاب "شناخت شعر ( عروض و قافیه )" در دو بخش با عناوین زیر تألیف شده است که عبارتند از: 1- علم عروض 2- علم قافیه

 

فهرست

بخش اول_ علم عروض 1_ عروض وزن_ 24/ وزن هجایی و وزن عروضی_ 24/ وزن هجایی_ 25/ نشانه ی هجاها_ 25/ وزن عروضی_ 27/ بحر_ 27/ بیت و اجزای آن_ 28/ ارکان اصلی وزن ها_ 29/ اجزا و اصول اوزان_ 35/ اجزای اصلی بحور و اوزان_ 31/ نظر استاد همایی درباره ی افاعیل عروضی_ 32 2_ تقطیع قواعد تقطیع_ 34/ تقطیع به شماره ی حرکت و سکون_ 41 3_ زحاف و انواع آن نظر استاد همایی درباره ی زحاف صلم و حذذ_ 54/ انواع سه گانه ی زحافات_ 55 4_ نام های بحور تشکیل بحور از اجزا_ 57/ بحور متفق الارکان_ 57/ بحور مختلف الارکان_ 65/ بحرها و وزن های معمول شعر فارسی_ 61/ اصول پنج بحر مختص عربی_ 62/ اجزا و بحور سالم و غیر سالم_ 65/ بحور متفق الارکان_ 66/ بحر متدارک_ 81/ نظر استاد همایی درباره ی جزء فاعلن_ 83/ بحور مختلف الارکان_ 84/ نظر استاد همایی درباره ی تخریج بحور در بحر منسرح_ 88/ نظر استاد همایی در فرق مابین مستفعلن بحر منسرح و بحر مجتث از نظر عروضیان_ 105/ تنبیه_ 115/ انفاک بحور و دوایر عروض_ 119/ شش دایره ی مشهور بحور_ 125/ اسامی بحور و وزن و صورت عروضی آن ها_ 129/ نام های زحافات مشهور و نقش آن ها_ 131 5_ رساله ی عروض و طواط یا ادیب صابر ترمذی نظر استاد همایی درباب " فرق مابین عروض فارسی و عربی_ 137 بخش دوم_ علم قافیه 1_ فن قافیه شناخت قافیه_ 142/ حرف روی_ 144/ ردیف 145/ حاجب_ 145 2_ حروف قافیه قافیه_ 147/ اقسام ردف زاید و مرکب_ 150 3_ حروف بعد از روی حرکات قافیه_ 163 4_ اصناف و انواع قافیه اقسام قافیه ی مطلق_ 174/ اقسام قافیه ی مقید_ 176/ حدود قافیه_ 177 5_ عیوب قافیه قافیه ی معمولی_ 182 مآخذ

برشی از متن کتاب

بخش اول: علم عروض عروض میزان کلام منظور است و آن را بدان جهت عروض خوانده اند که: "معروض علیه" شعر است. یعنی شعر را بر آن عرضه دارند تا موزون از ناموزون شناخته شود و آن فعولی است به معنی مفعول.  در کتب لغت، در باب کلمه ی عروض توجیهات دیگری نیز شده است. از آن جمله که گویند: این کلمه به معنی چوبی باشد، که خیمه بدان استوار گردد و چون قوام ادبیات به قسمت آخر مصراع نخستین است. لذا این قسمت را مجازاً عروض خوانده اند و آن گاه این کلمه از رهگذر نامگذاری کل به اسم جزء بر علمی که از اوزان شعر در آن گفتگو می شود اطلاق شده است و یا اینکه عروض در لغت عرب به ماده شتر توسن گفته می شود که اوزان شعر را که شاعر ناگریز است رام خود سازد، به این علت عروض خوانده اند. و برخی گفته اند: " العروض" لقب شهر مکه است و چون خلیل بن احمد بن عمر بن تمیم البصری الفراهیدی واضع این علم در شهر مکه به این دانش دست یافته است آن را به این نام خوانده است. بخش دوم: علم قافیه در تعریفی که علمای اسلامی از شعر کرده اند، وزن و قافیه را ملازم یکدیگر دانسته اند، شمس قیس رازی درالمعجم گوید: "سخن بی قافیت را شعر نشمرند، اگر چه موزون افتد" ولی اصحاب منطق با این که وزن را فصل ذاتی شعر دانسته اند، قافیه را ضرور ندانسته و آن را از اوصاف شعر نشمرده اند، و شاید این نظریه به پیروی از حکمای یونان ابراز شده باشد که قافیه را ملایم شعر ندانند. باید دانست که در زبان های قدیم هند و اروپایی مانند سانسکریت، یونانی و لاتینی شعر بی قافیه بوده است، در زبان های ایرانی اوستایی، پارتی و پهلوی نیز آن چه تاکنون از نوع شعر شمرده شده از قافیه عاری است، قید مقفی به تعریف شعر از حکیمان اسلامی است که شعر عربی و فارسی را در نظر داشته اند، از حکمای پارسی خواجه نصیر الدین طوسی معتقد است که "شرط تقفیه در قدیم نبوده است و خاص عرب است و دیگر امم از ایشان گرفته اند." و آن گاه ‌گوید: "حشوبی به زبان فارسی کتابی جمع کرده است، مشتمل بر اشعار غیر مقفی و آن را پویه نامه نام نهاده "اما ادیبان پارسی گوی، وزن را از لوازم شعر انگاشته اند. نیما یوشیج در حرف های همسایه می گوید: "شعر بی قافیه، آدم بی استخوان است." درباره ی زیبایی و تأثیر قافیه و خاصیت موزیکی آن و تشخیص لفظی قافیه در شعر و ایجاد وحدت شکل در آن سخن بسیار گفته اند و همگی نشانه ی آن است که سخن منظوم ملایم وزن و قافیه است.

(عروض و قافیه) نویسنده: دکتر ناصرالدین شاه حسینی انتشارات: هما