کتاب زبان حال در عرفان و ادبیات پارسی - پورجوادی

کتاب زبان حال در عرفان و ادبیات پارسی اثر نصرالله پورجوادی در نشر نو به چاپ رسیده است.

با توجه به اهمیتی که زبان حال در عرفان و ادبیات دارد و می‌توان از طریق آن آثار و نوشته‌های نابی پدید آورد، نویسنده، در کتاب حاضر، با تکیه بر این مهم، به گردآوری نمونه‌های فراوان از آثاری پرداخته که متضمن این معنا هستند. در این اثر، انواع مطالب ادبی و خیالی در آثار منظوم یا منثور فارسی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. زبان حال که در مقابل زبان قال قرار می‌گیرد، در عین بدیهی بودن اما تعریف مشخص و واحدی ندارد و در هر یک از لغت نامه‌ها و فرهنگ‌ها یا به آن پرداخته نشده و یا موارد ارائه شده با دیگر تعاریف تفاوت‌های آشکاری دارد، که نویسنده در بخش مقدمه، با تبیین انواع تعاریف از این موضوع و معرفی کامل این مقوله، مخاطب را  آماده مطالعه بخش اصلی کتابش می‌کند تا با اطلاعات قبلی مفاهیم را بهتر به وی بشناساند. تعاریف و معنایی شبیه این تعریف که «زبان حال چیزی است از ظواهر امر، که دلالت می‌کند بر حالت یا کیفیت شیء»؛ در آثار موجود در این کتاب سرمنشأ نگارش شده‌اند. در واقع با این معانی، تمام پدیده‌ها، موجودات و هرآنچه بتوان تصورش را کرد، دارای زبان حال می‌باشند و می‌توانند در عالم خیال سخن بگویند. این نوع زبان که از زبان قال گویاتر و روشن‌تر و صادقانه‌تر است (هم‌چون نوزاد گرسنه‌ای که دهان خود را باز می‌کند و یا گریه سر می‌دهد و حالت درونی‌اش را که همان گرسنگی است برملا می‌سازد)، منبع پدید آمدن آثار گرانبهایی شده که مطالعه و یافتن اطلاعاتی پیرامون آنها خالی از لطف نیست. این زبان نه فقط با گوش دل و گوش سر شنیده می‌شود که در تمام عالم جاری و ساری است. کتاب حاضر حاوی 36 باب و سه بخش می‌باشد. نحوه نگارش آن به این صورت است که ابتدا در بخش اول، آثار زبان حال در زبان‌های دیگر و در ادبیات جهان مورد توجه قرار گرفته‌ و سپس به چنین نوشته‌هایی در ادبیات ایران قبل از اسلام پرداخته شده است. در ادامه این رشته را در آثار رودکی  و منوچهری تا ناصرخسرو و خیام دنبال می‌کند. از دیگر سرآمدان این مهم می‌توان ابوحامد غزّالی، عارف و ادیب بزرگ، را نام برد که با اطلاعات کاملی پیرامون زبان حال به فارسی و عربی آثاری از خود بر جای نهاده و حتی تفسیرهایی از آیاتی چند از قرآن را به این شیوه بیان کرده است. خواجه عبدالله انصاری، سهروردی، سنایی، نظامی، عطار نیشابوری، مولوی، علاء‌الدوله سمنانی، سعدی و حافظ تا شاعران معاصری چون اقبال لاهوری، پروین اعتصامی، خانلری، نیمایوشیج و... از سرشناسانی هستند که به نوعی آثاری در این حیطه دارند و این کتاب آنها را مورد بررسی قرار داده تا اطلاعات مفیدی در یک مجموعه مدون در اختیار مخاطبان  و علاقه‌مندانش قرار دهد. بخش دوم به مناظرات ادبی در آثار مختلف اختصاص دارد. تمام این مناظرات خیالی و غیرواقعی‌اند که به زبان حال گفته شده است. طرفین مناظره می‌توانند حیوانات، گیاهان، اشیاء بی‌جان و حتی مفاهیم محض باشند. گفتنی است در ادبیات، گاه این مناظرات را پیکار یا جدال نامیده‌اند. آثار جای گرفته در این بخش از قرن ششم به بعد تألیف شده‌اند. منطق‌الطیر عطار را از نمونه‌های بارز این مناظرات می‌توان به حساب آورد. شخصیت‌های عاشق و معشوقی چون شمع و پروانه، گل و بلبل، حُسن و عشق و... نمونه‌هایی از داستان‌های زبان حالی هستند که در بخش سوم به آنها پرداخته شده است. علاوه بر آن، هاتف و سروش، آواز صُراحی، سخن گفتن سازهای موسیقی مانند نی و دف و موجودات و اشیائی چون سرگذشت نان و کمان حلاجی، و حتی طنزهایی که زبان حالی دارند  مانند آثاری از عبید زاکانی و یا به کارگیری زبان حال در روضه خوانی در بخش سوم جای دارند. تأکید کتاب حاضر بیشتر بر به کارگیری این مقوله در آثار کلاسیک است و تنها به جهت معرفی، گریزی به آثار معاصر هم زده شده است. با توجه به اینکه به کارگیری شگرد ذکر شده در ادبیات جهان و نیز در ادبیات فارسی از قدیم مرسوم بوده است، لذا اطلاع یافتن از چنین نوشته‌ها و آثاری نیاز جامعه ادبی می‌باشد که نویسنده به آن همت گماشته و با در نظر داشتن اینکه ممکن است آثاری از قلم افتاده باشند، این کتاب پربار را به مرحله چاپ رسانده است.

برشی از متن کتاب

نگاهی به ادبیات جهان

1. در تمدن قدیم بین‌النهرین

قدیم‌ترین نشانه‌هایی که از گفت‌وگوی موجودات مختلف به زبان حال در دست است، پیکارها یا مناظره‌هایی است که در ادبیات سه تمدن قدیم بین النهرین، یعنی سومری و اکّادی و بابلی پیدا شده است. تاکنون بخش‌هایی از ده‌ها پیکار زبان حالی متعلق به این تمدن‌ها که بر روی کتیبه‌های گلی ثبت گشته، پیدا شده است. قدمت این پیکارها به حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. این پیکارها نمایان‌گر یک نوع ادبی (ژانر) است که بعداً در ادبیاتایران باستان و ایران پس از اسلام و هم‌چنین در ادبیات سریانی و عربی و زبان‌های اروپایی در قرون وسطی تداوم یافته است. پیکارهای سومری و اکّادی دو تمدن سومری و اکّادی که بیش از پنج هزار سال پیش یکی در جنوب بین‌النهرین و دیگری در شمال آن، وجود داشته استصاحب پیکارها یا مناظره‌های زبان حالی و شاید مبتکر ایننوع ادبی (ژانر) بودند. همه پیکارهایی که از سومری‌ها به دست آمده است، میان دو شخصیت زبان حالی است که از لحاظی خصم یکدیگراند و از لحاظی مکمل یکدیگر. این پیکارها میان بیل و خیش، تابستان و زمستان، درخت و نی، حواصیل و لاک پشت، غاز و زاغ، میش و گندم، مرغ و ماهی، شبان و کشاورز، دو سنگ آسیا و مس و نقره است (Vanstiphout,pp. 9-22). ساختار پیکارهای سومری هزاران سال در این نوع پیکارها در تمدن‌های مختلف تداوم یافته است. پیکار یا مناظره معمولاً با مقدمه‌ای که زمینه نبرد را آماده می‌کند آغاز می‌شود. سپس یکی از دو طرف آغاز به سخن می‌کند و از اوصاف خود یاد می‌کند و به خودستایی می‌پردازد. در پاسخ به او طرف دیگر پیکار حریف خود را به لاف زنی و خودستایی متهم می‌کند، در حالی که خودش نیز به لاف زنی و خودستایی می‌پردازد. پس از آن بار دیگر، آغازگر مناظره از خود دفاع می‌کند و محاسن دیگر خود را به رخ طرف مقابل می‌کشد و معایب او را بر می‌شمارد. سپس نوبت به طرف او می‌رسد و همین کار را او انجام می‌دهد، یعنی معایب طرف را ذکر می‌کند و در ضمن نکوهش کردن او به ذکر محاسن دیگر خودمی‌پردازد. و همین طور گفت‌وگو ادامه پیدا می‌کند تا این‌که سرانجام وقتی هر دو طرف به طور مستوفا از محاسن خود و معایب دیگری سخن گفتند، شخصیت سومی در مقام داور وارد صحنه می‌شود و میان دو طرف آشتی می‌دهد و می‌گوید هر دوی آنها دارای محاسنی هستند و وجودشان در عالم لازم است. پیکار شبان و کشاورز، که در حقیقت پیکار خدای شبانی و خدای کشاورزی است، آشکارا متعلق به دوره اسطوره‌ای است. پیکار با مقدمه‌ای آغاز می‌شود و سپس هر یک از دو طرف سعی می‌کند اوصاف خود را بر شمارد و دیگری را تحقیر کند. سرانجام پس از گفت‌گوها، با آشتی دو طرف و تعارفاتی که به یکدیگر می‌کنند، پیکار ختم می‌شود. خدای کشاورز به خدای شبان می‌گوید: باشد که گوسفندانت از علف ساحل رودخانه بخورند، باشد که در مرغزار من گوسفندانت حرکت کنند، باشد که آنها در مزارع درخشان اوروک غلّه بخورند، باشد که بزغاله‌ها و برّه‌های تو از نهر اونوم من بیاشامند سپس خدای کشاورز در ادامه سخنان دوستانه و آشتی‌جویانه به خدای شبان می‌گوید: می‌توانی هم‌چون دوست من به شمار آیی، برایت گندم خواهم آورد، برایت لوبیا خواهم آورد. (مجیدزاده، تاریخ و تمدن بین‌النهرین، ج2، ص 268)

فهرست

مقدمه بخش اول: شاعران و نویسندگانی که به زبان حال سخن گفته‌اند باب اول: نگاهی به ادبیات جهان

1. در تمدن قدیم بین‌النهرین

پیکارهای سومری و اکّادی داستان عقاب و مار پیکارهای بابلی

2. در متون قدیم یهودی

سخن گفتن حکمت و مجلس درختان در «عهد عتیق» مفاخره کوه‌ها مفاخره حروف الفبا پیکار ماه‌ها در دست‌نوشته‌های جنیزه

3. در متون سریانی

تأثیر پیکارهای بین‌النهرین در زبان آدمی گفت‌وگوی شیطان و مرگ، و شیطان و فاحشه پیکار آسمان و زمین پیکار زر و گندم مفاخره ماه‌های سال گفت‌و‌گوی کِتریِ چای و دو پسر

4. در ادبیات اروپایی

داستان قرقی و بلبل در منظومه هزیود فابل‌های ازوپ فابل و داستان زبان حالی فایده فابل از نظر فلاسفه فابل در ادبیات لاتینی مناظره در زبان‌های اروپایی پیکار باده و آب نمایشنامه‌های زبان حالی زبان حال در فلسفه نوافلاطونی رامون لول و «کتاب عاشق و معشوق»   باب دوم: در ادبیات ایران، پیش از اسلام گزارش ابن ندیم در کتاب هرودوت پیکار نخل و بز در «درخت آسوریگ» پرسش و پاسخ دانا و مینوی خرد «ارداویراف نامه» ترجمه کلیله و دمنه باب سوم: از رودکی تا خیام در شعر رودکی، بندار رازی، خسروی عنصری و گفت‌وگوی باز و زاغ منوچهری و زبان حال انگور در اشعار فرخی سیستانی پیکارهای اسدی طوسی ناصرخسرو و زبان دینی مثنوی «روشنایی نامه» منسوب به ناصرخسرو در مدایح امیر معزّی قصیده کمال بخارایی خیام در کارگه کوزه‌گران باب چهارم: ابوحامد غزّالی

1. زبان حال در علم تفسیر قرآن

تسبیح موجودات به زبان حال تأویل آیات دیگر حدّ استفاده از زبان حال در تأویل معجزات پیامبر و کرامات اولیا معجزه و زبان حال دو معنای متفاوت از زبان حال معنای سوم: زبان حال شهید تأویل عهد الست تأثیر غزّالی در «مصباح الارواح» تأثیر غزّالی در رشیدالدین فضل الله تأثیر غزّالی در «سعادت‌نامه» شبستری

2. حکایت‌های زبان حالی درباره مرگ

واعظ خاموش گفت‌وگو با ملک الموت در عالم مردگان باب پنجم: در آثار صوفیان قدیم زبان حال و تصوف ابواسحاق کازرونی و گفت‌وگوی آب و روغن داستان‌های ابوسعید ابوالخیر خواجه عبدالله انصاری و گفت‌وگوی دل و جان احمد غزّالی و داستان مرغان در «کشف الاسرار» میبدی پیکار آسمان و زمین در «کتاب الفصول» منسوب به میبدی در «روح الارواح» شهاب الدین سمعانی در آثار عین القضاة همدانی در «روضة الفریقین» باب ششم: از سنایی تا نظامی سنایی (1): «دیوان» و «حدیقه» سنایی (2): «سیرالعباد» «دیوان انوری» قصیده رشید و طواط در مخزن اسرار نظامی باب هفتم: سهروردی و داستان حسن و عشق و حزن

1. در آثار سهروردی

در رساله «فی حالة الطفولیة» در «لغت موران» در «مونس العشاق»

2. پس از سهروردی

در «مونس العشاق» عرب‌شاهی یزدی در «مجالس العشاق» در «خلاصة الاشعار» تقی‌الدین کاشی باب هشتم: در اشعار عطار در دیوان حکایت‌هایی از الهی‌نامه گفت‌وگوی سگ با بایزید بسطامی در اسرارنامه داستان اصلی در منطق‌الطیر داستان‌های فرعی در منطق الطیر داستان اصلی مصیبت نامه داستان‌های فرعی مصیبت نامه پیکار دیگ و کاسه باب نهم: ابن عربی و مکتبش برداشت ابن‌عربی برداشت شبستری از اناالحق حلاج برداشت شارحان «گلشن راز» معانی دوگانه در جامی باب دهم: فخرالدین عراقی در «لمعات» در «دیوان» باب یازدهم: مولوی عالم بی‌حرف و صوت تسبیح جمادات شهادت اعضا در روز حشر سخن گفتن دوزخ و بهشت مخالفت با عقل‌گرایی نالیدن ستون حنانه شهادت گفتن سنگ و تسبیح جمادات تفاوت مولوی و غزّالی سخن گفتن کوه قاف با اسکندر در دکان زرگر فرق دیوان شمس و مثنوی زبان حال عشق خری که دعا می‌کند بچه آهویی در طویله خران جستجوی مورچگان سخن گفتن آسمان سخن گفتن با مرده باب دوازدهم : در نظم و نثر سعدی در «گلستان» در «بوستان» در «دیوان» در «مجالس» باب سیزدهم: علاءالدوله سمنانی داستان مورچگان اسرار شطرنج گفت‌وگو با مرده واقعه صوفیانه گفتگو با نفس واقعه معراج گونه سمنانی مقایسه معراج علاءالدوله با معراج سنایی و مبارک شاه و عطار معنی حال در دیوان باب چهاردهم: حافظ زبان حال سازها گل و بلبل هاتف غیبی گوش هوش زبان حال عقل و عشق و پیر در عالم حال تکرار اسطوره‌ها و صحنه‌های خیالی باب پانزدهم: در اشعار شاعران معاصر «گلزار ادبی» سید اشرف در اشعار ترکی میرزا علی اکبر صابر در اشعار اقبال لاهوری پروین اعتصامی خانلری صغیر اصفهانی نیمایوشیج رعدی آذرخشی بخش دوم: مناظره ها باب شانزدهم: خورشید و ماه، با آسمان و زمین و عناصر، شب و روز

1. خورشید و ماه

رساله زین‌الدین سجزی رساله‌ای دیگر در جنگ مرعشی در «سفینه تبریز»

2. زمین و آسمان

در قصیده اسدی طوسی زمین و آسمان و خاک و آتش در «سفینه تبریز» مناظره چهار عنصر مناظره آسمان و زمین در «حالنامه» عارفی در منابع دیگر

3. روز و شب

در قصیده اسدی طوسی در مثنوی نزاری قهستانی در «کنز السالکین» منصوب به عبدالله انصاری مناظره منیر لاهوری مناظره‌های دیگر باب هفدهم: گل و مل، بنگ و باده، شطرنج و نرد

1. گل و مل

رساله «گل و مل» ابوسعد ترمذی رساله زنگی بخاری مناظره مویزاب و فقاع عجمیان

2. بنگ و باده

پیکار باده و بنگ از سعدبها مناظره باده و بنگ اثر عمید سنامی لویکی پیکارهای بنگ و باده به ترکی پیکار بنگ و کوکنار چای و قهوه و ...

3. پیکار شطرنج و نرد

مقایسه شطرنج و نرد در «قمارخانه» باب هیجدهم: شمشیر و قلم، بزم و رزم، تیر و کمان، گوی و چوگان

1. شمشیر و قلم

تقابل شمشیر و قلم و تألیف نخستین مناظره به عربی مناظره کلک و تیغ از امیر معزی مناظره کلک و کف از کمالی بخارایی مناظره‌های عربی در سفینه تبریز مناظره تیغ و قلم در دستگاه وزات غیاث الدین مناظره وصاف الحضرة رساله‌یعقوبی طوسی قصیده میرسید شریف جرجانی مناظره جلال الدین شاه خوافی نزاع تیغ و قلم و مناظره عقل و دولت از مسعود قمی مناظره منیر لاهوری پیکارهای ترکی

2. رزم و بزم
3. تیر و کمان

مناظره تیروکمان در مثنوی «شاه و درویش»

4. گوی و چوگان

باب نوزدهم: دولت و عقل و علم مناظره دولت و عقل در «بحرالفوائد» مناظره عقل و علم و حلم و دولت مناظره عقل و دولت در ضمن مثنوی مسعود قمی عقل و دولت و بخت در «گلشن لطافت» باب بیستم: فصل‌ها و ماه‌های سال

1. بهار و خزان

بهاریه زبان‌حالی منوچهری پیکار گل سرخ و سرو در بهاریه انوری مفاخره گل‌ها در بهار در «مقامات حمیدی» ماتم نباتات در خزان در «مقامات حمیدی» «ریاض الافکار» یارعلی تبریزی منازعه بهار و زمستان در بهاریه قاآنی بهاریه صبوری خراسانی

2. مناظره ماه‌های رمضان و شوّال

زبان حال ماه‌های سال مناظره ماه‌های رمضان و شوّال مناظره نوروز و عید قربان   باب بیست و یکم: جان و تن، چشم و دل، زلف و ابرو پیکار جان و تن در «بحرالفوائد» پیکار چشم و دل پیکار چشم و گوش مناظره زبان و دندان مناظره‌های نخشبی مناظره زلف و ابرو در رساله فضل الله عمر مناظره دیگری میان زلف و ابرو مناظره چشم و ابرو   باب بیست و دوم: عقل و عشق

1. عقل گویا

گویا شدن عقل در حدیث عقل نصیحت‌گر و دانا

2. گفت‌وگوهای عقل و عشق

عقلی که ضدّ عشق است عقلی که تا حدی رهبر عشق است در «کنزالرموز» امیر حسینی هروی در دیباچه دیوان ملک محمود تبریزی در «اسرار الشهود» اسیری لاهیجی در «کنزالسالکین» رساله «عقل و عشق» ابن ترکه اصفهانی در آثار نویسندگان دیگر مخاطبه عقل و عشق در صحرای کربلا اشعار عُمّان سامانی در مدح علی (ع) باب بیست و سوم: پیکارهای اشخاص

1. دو مناظره از اسدی طوسی

پیکار ایرانی و عرب پیکار مسلمان و زردشتی

2. مناظره‌های حمیدی در «مقامات»

مناظره طرفدار عقل و طرفدار نقل مناظره طبیب و منجم

3. در گلستان سعدی و زندگی نامه

جدال سعدی با مدعی نزاع جهود و مسلمان در «گلستان» مناظره سیّاح و صوفی در «زنگی نامه» مناظره‌های دیگر باب بیست و چهارم: مناظره در داستان‌های عشق

1. ده نامه شرف الدین رامی

پیکار شانه و آیینه پیکار گوشواره و گردن بند پیکار یاره و انگشتر پیکار غالیه و نگار پیکار شمع و مجمر

2. «حُسن و دل» فتاحی

مناظره سازها با نباتات باب بیست و پنجم: مناظره های عاشقانه

1. مناظره سرو و آب

قصیده نظام الدین اصفهانی غزل ناصرالدین منشی

2. «محبت نامه» عماد فقیه کرمانی

روح و بدن ذره و خورشید آهن و مغناطیس کاه و کهربا نحل و نخل شمع و پروانه گل و بلبل پیل و پشه باب بیست و ششم: تفنن‌‌های علمی و هنری (پارسی، تازی، ترکی)

1. تفنن‌های علمی

در بخشی از پیکارها مناظره طبی متطبب قونیوی مناظره مزاج‌های چهارگانه در «حسن و عشق» فضولی مُنیة اللبیب مفاخره میان علوم (به عربی)

2. تفنن‌های هنری

پیکار نظم و نثر مناظره سازها به ترکی بخش سوم: مفاهیم و مضامین و گونه‌های ادبی باب بیست و هفتم: هاتف غیبی و زبان حال هاتف کیست؟ عقیده به هاتف در میان عرب‌ها هاتف واقعی است یا موهوم؟ واقعی بودن آواز هاتف هاتف چونان شگردی ادبی هاتف و سروش انگیزه شاعران و نویسندگان گوینده ماده تاریخ باب بیست و هشتم: آواز صراحی مرغ صراحی گفت‌وگو با صراحی و جام در گوش عارفان مفاخره باد و صراحی در اشعار بیدل باب بیست و نهم: نردبان معرفت خداشناسی و داستان‌های تمثیلی داستان مورچگان در دو کتاب محمد غزالی درجات توحید و داستان نوشته و کاغذ در کتاب «احیاء» «رحیق التحقیق» مبارک شاه مرورودی در «سلک السلوک» ضیاء نخشبی مثنوی جلال الدین عتیقی تبریزی   باب سی‌ام: فلسفه زندگی و مرگ

1. پرسش و پاسخ‌های فلسفی

پرسش‌های دیو گاوپا در «مرزبان نامه» گفت‌وگوی نفس و عقل در «حکیم‌نامه»

2. معراجیه‌های فلسفی - عرفانی

سخن گفتن با ستارگان و افلاک در قصاید قصیده معراجیه فرید احول قصیده معراجیه خواجه نصیر طوسی «کمال نامه» خواجوی کرمانی در «معراج الخیال» علی‌رضا تجلی مثنوی «مصباح الارواح»

3. بی‌وفایی دنیا و تعالیم اخلاقی

اندرز مردگان شکایت از روزگار و موعظه گری موعظه ظهیر فاریابی بی‌وفایی دنیا و موعظه‌های دیگر باب سی و یکم: حدیث جدایی، از زبان سازهای موسیقی و موجودات دیگر

1. از زبان سازهای موسیقی

رساله چنگ ناله نی و شکایت از جدایی در رباعیات  اوحدالدین کرمانی نی نامه مولوی سرّ نی در «ذیل سیرالعباد» سرّ دف و رباب «رباب نامه» سلطان ولد در «دقایق الطرایق» احمد رومی «چنگ نامه» احمد داعی در مثنوی جمال و جلال در مثنوی «محمود و ایاز» زلالی در «مخزن الاسرار» نورعلی‌شاه اصفهانی سخنان دیگر سازها گفت‌وگوی نی با حضرت علی در «جوهر الذات» گفت‌وگوی نی و آتش در «مثنوی مجذوب» سازها در «مثنوی بیدل» «ساقی نامه» مولانا فضولی

2. از زبان موجودات دیگر

سرگذشت نان و جدایی او از اصل خویش حدیث جدایی از زبان گوی و چوگان «اسرار چنگال» از زبان بسحاق اطعمه اسرار کمان حلّاجی اسرار «معجون شاهی» از زبان فتاحی نشاپوری باب سی و دوم: پروانه و شمع در «روضة الفریقین» در اشعار عطار در اشعار سعدی در «روضه خلد» مجد خوافی پروانه معلم بلبل جدایی شمع از اصل خود عاشقی شمع در مثنوی «جمشید و خورشید» سلمان ساوجی در «هدایت نامه» ناصر بخارایی در «انیس العارفین» قاسم انوار «مثنوی» اهلی شیرازی مثنوی ملا غلامرضا حیران در مثنوی بیدل دهلوی باب سی و سوم: گل و بلبل

1. سرنوشت گل و شوریدگی بلبل

کوتاهی عمر گل در آتش گلابگر هم‌نشینی با خار افتاده در زیر پا نغمه بلبل رباعیات تضمینی

2. مجالس مرغان و گل‌ها و ریاحین

«منطق الطیر» خاقانی مجالس گل‌ها «کشور دل»: ترجیع بند ناصر بخارائی مولانا و مجلس سماع گل‌ها صفت نوبهار در «ظفرنامه» حمدالله مستوفی در مثنوی «جمشید و خورشید» سلمان ساوجی در «مونس العشاق» عرب‌شاه یزدی منظره با گل‌ها در مثنوی «جمال و جلال» «رسالة الوردیه» جلال خوافی در «چهار چمن» شاه داعی رمز الریاحین رمزی کاشی

3. بلبل نامه‌ها

از حکایت بلبل در «منطق الطیر» تا داستان‌های کامل عشقی «بلبل نامه» منسوب به عطار نزهت الاحباب «بلبل نامه» گیلانی «گل و بلبل» مهجور همدانی باب سی و چهارم: داستان‌های عشقی «دستور عشاق» فتاحی «انیس العاشقین» حسین ابیوردی رساله «حُسن و عشق» فضولی حُسن و دل و روح و معرفت باب سی و پنجم: در هزل و طنز دعوای زن و مرد در «مقامات حمیدی» جنگ زن جوان و شوهر پیر در «گلستان» هجویات و مطایبه‌ها شخصیت زبان حالی شیطان و فرشتگان گفت‌گوی سازها در اشعار عبید زاکانی «ریش نامه» عبید مناظره‌ای بی‌پرده در «کنزاللطائف» بسحاق اطعمه و نقیضه سازی‌های او «جنگ نامه» بسحاق ماجرای برنج و بغرا نظام قاری و زبان حال البسه صوفی محمد هروی و جنگ اطعمه در داستان‌های اخلاقی دامادی ه شب زفاف از حجله گریخت تقاضای کاغذ در نشریات جدید در ضرب المثل‌ها باب سی و ششم: در روضه و تعزیه در «روضة الشهداء» در «روضة الاسرار» در تعزیه کتاب‌نامه فهرست آیات احادیث و سخنان بزرگان فهرست اعلام، مذاهب، کتاب‌ها و رساله‌ها مفاهیم و مضامین و مناظره‌ها و حکایت‌ها و گفت‌وگوها

نویسنده: نصرالله پورجوادی انتشارات: نشر نو