کتاب روش پژوهش در تاریخ‌شناسی | حسن حضرتی

درباره‌ی کتاب روش پژوهش در تاریخ‌شناسی حضرتی

روش یا روش‌های پژوهش، از موضوعات مهم و اثر گذار در همه علوم به حساب می‌آید. هر جستجوی علمی منظم و هدفمند، نیازمند روش است. بنابراین، از زمان تکوین هر علمی، مسئله روش تحقیق در آن مورد توجه بوده است.

هدف از نگاشتن کتاب روش پژوهش در تاریخ‌شناسی این بوده است که اثری ویژه‌ی روش تحقیق در تاریخ شناسی تهیه شود، یعنی آنچه به طور مشخص نیاز تحقیقات تاریخی است، مورد توجه قرار گیرد. نویسنده حسن حضرتی سعی نکرده در چینش مطالب و تبیین و توضیح آنها از تحقیقات مربوط به دیگر حوزه‌های علوم انسانی مانند علوم اجتماعی، علوم سیاسی، روان شناسی و... تقلید کند. اگرچه در حوزه روش، تشابهاتی میان تاریخ شناسی و علوم یاد شده وجود دارد؛ با این حال کوشیده است تحت تاثیر آنها نباشد، و اثری کاملا با رنگ و بوی تاریخی ارائه کند. برای مباحث مختلفی که در کتاب آمده مثال‌های تاریخی آورده شده.

بخشی از کتاب روش پژوهش در تاریخ‌شناسی حضرتی

نقد تاریخی

مفهوم نقد یعنی بررسی و ارزیابی قدر، قیمت و یا ارزش چیزی یا بررسی نقاط قوت و ضعف اثری به منظور تعیین ماهیت و یا محدودیت های آن، یا تعیین میزان مطابقتش با معیارهای مقبول است. نقد تاریخی به فعالیت های علمی گفته می شود که از نظر مقیاس و هدف با هم فرق دارند؛ اما عنصر مشترک همه‌ی این فعالیت‌ها علاقه‌ی آنان به باز کشف کردن گذشته است. بالاخره، نقد تاریخ نگاری نقدی است که حوزه‌ی فعالیت علمی خود را تنها به آثار مکتوب درباره‌ی گذشته‌ی انسانی محدود می کند و به بررسی انتقادی دیگر مراجع تاریخی (به ویژه مراجع غیر تاریخ نگارانه) نمی پردازد.

قصد نگارنده از توضیحات بالا تذکار این موضوع است که در نقد تاریخ نگاری، اساسا چه چیزی بایسته است درباره‌ی مورخ و اثر تاریخی او مورد نقد قرار بگیرد؟ نیز تاکید بر این است نکته که تاریخ شناسان در تاریخ ورزی دو فعل کاملا مشخص و البته تا حدودی متفاوت و جدا از هم را به منصه‌ی ظهور می رسانند: 1. شناسایی امر واقع و 2. تحلیل.

بر اساس آن چه در باب تاریخ نگاری گفته شد، طبیعی است که نقد تاریخ نگاری هم متشکل از دو بخش است: 1. نقد برونی (ناظر به شناسایی امر واقع) و 2. نقد درونی (ناظر به تحلیل). اگر بخواهیم تحلیلی روشن از این دو شیوه‌ی نقد ارائه کنیم، به زعم نگارنده، نقد برونی: رویکرد تبیینی به متن است؛ به این معنا که ابعاد و زوایای مختلف موجود و مذکور در متن کشف و بیان شود. مراد از تبیین در این تعریف، آشکار ساختن هر چیز مبهم است.

بنابراین، در این جا تبیین به معنای مصطلح آن در علوم انسانی مد نظر نیست. در مقابل نقد درونی، رویکرد تاویلی به متن است؛ به این معنا که با نگاه از بیرون، ابعاد و زوایای مختلف موجود و غیر مذکور در متن کشف و تفسیر شود.

این که چه تعریفی از نقد تاریخی داشته باشیم - به نظر راقم این سطور - چندان حائز اهمیت نیست؛ بلکه آن چه از اهمیت بیش تری برخوردار است، شناسایی مسائل و پرسش‌هایی است که در نقد تاریخی، در ارتباط با راوی و روایت، لازم است مد نظر قرار گیرد. در این راستا، با تقسیم نقد تاریخی به نقد برونی و درونی و نقد راوی و روایت، پرسش های بنیادین هر بخش را بررسی می کنیم.

مسائل اساسی قابل توجه در نقد برونی راوی به شرح زیر است:

هویت فردی و خانوادگی

دانش تاریخ از آن نظر که حوزه‌ی تصدیق‌ها و تکذیب‌ها ست، می بایست به کیستی راوی توجه کند. در حوزه‌ی اخلاقیات، مهم نیست که قائل چه کسی باشد، بلکه به مفهوم، معنا و پیامی که در کلام نهفته است، توجه می شود. اما در دانش تاریخ چون راوی کسی است که گزارشگر یک رویداد است، به مثابه شاهدی که در دادگاه می خواهد شهادت بدهد، باید فردی شناخته شده و دارای ویژگی های خاص باشد. بنابراین، شناسایی هویت فردی راوی از جهات مختلف، حائز اهمیت است.

زمان و مکان رشد و نمو راوی، اعتقادات و گرایش های فکری، وابستگی های سیاسی و اجتماعی و جایگاه علمی راوی به لحاظ رجالی (به ویژه در مطالعات تاریخ) از موضوعاتی است که در شناخت راوی به آن‌ها توجه می شود.

شناسایی راوی، یعنی ...

کتاب روش پژوهش در تاریخ‌شناسی به قلم حسن حضرتی توسط نشر لوگوس به چاپ رسیده است.

فهرست

معرفی و نقد کتاب‌های روش تحقیق در رشته تاریخ

مفاهیم کلیدی و قلمرو تاریخ شناسی

نقد تاریخی

موضوع و فایده علم تاریخ

تاریخ شناسی و علوم دیگر

مراجع تاریخی

اصول و قواعد تنظیم طرح نامه، بخش نخست

اصول و قواعد تنظیم طرح نامه: بخش دوم

نتظیم و تدوین رساله: بخش نخست

تنظیم و تدوین رساله: بخش دوم

تدوین و تنظیم رساله: بخش سوم

ارجاع دهی، مستند سازی و ملاحظات نگارشی

ملاحظات ارزی در تاریخ ورزی

نقد و نظر

• با تجدید نظر و اضافات
• نویسنده: حسن حضرتی
• انتشارات: لوگوس