کتاب تاریخ زبان فارسی - پرویز ناتل خانلری

کتاب تاریخ زبان فارسی نوشته پرویز ناتل خانلری توسط نشر نو به چاپ رسیده است.

این کتاب مجموعه ای قطور است که سه جلد از تاریخ زبان فارسی را در بر دارد. زبان در لغت معنای بسیار وسیعی دارد اما اگر بخواهیم یک تعریف کلی برای آن در نظر بگیریم باید بگوییم هر گونه نشانه ای که یک فرد به وسیله آن بتواند حالات یا معانی موجود در ذهنش را به دیگران انتقال دهد، زبان نامیده می شود. جلد اول این مجموعه، به ذکر اصول و کلیاتی اختصاص یافته است که دانستن آن ها برای فهم مطالب بعدی کتاب ضروی است، همچنین اطلاعاتی درباره زبان های ایرانی باستان و زبان های غیر ایرانی که در این سرزمین رایج بوده است را به مخاطب ارائه می دهد. علاوه بر این وضعیت زبان ها و گویش های ایرانی را در دوران اسلامی بررسی می کند. جلد دوم به معرفی  و تجزیه و تحلیل رسالاتی می پردازد که از اوایل دوره اسلامی تا اواسط قرن هفتم هجری باقی مانده اند و در نهایت جلد سوم کتاب، ساختمان کلمه و نشانه های زبان فارسی را به تفصیل توضیح می دهد. جالب است بدانید زبان فارسی تاریخچه بسیار طولانی دارد و کتاب سه جلدی حاضر تنها توانسته است به دوره اول فارسی دری اختصاص پیدا کند. زبان شناسی تاریخی، یک علم است و مانند علوم دیگر می تواند در بسیاری از مسائل هر کشوری چاره ساز باشد. در وهله اول هدف کتاب، کشف روابط علت و معلولی میان یک سلسله از امور است اما علاوه بر این هنگامی که تاریخ زبان را بشناسیم می توانیم با بررسی چگونگی تحول زبان های ایرانی، بسیاری از مسائل مربوط به قواعد فارسی امروزی را نیز دریابیم.

برشی از متن کتاب

برای آنکه طریقه رده بندی واکها، یعنی صوت های گفتار آشکارتر شود دستگاه گفتار انسان را به لوله ای تشبیه می توان کرد که یک سر آن سوتکی باشد. این استوانهتهی را کسی بر لب می گذارد و در آن می دمد و آواز یکسانی از آن بر می ‌آید. پس با دست دیگر پیاپی دهانه استوانه را می بندد و می ‌گشاید. آوازی که شنیده می ‌شود دو گونه است، یکی قسمتی که میان بستن و گشودن دهانه استوانه به گوش می ‌رسد، دیگر قسمتی که میان گشودن و بستن قرار دارد. قسمت اول معادل واکهای صامت و قسمت دوم برابر واکهای مصوت است. آنچه صامت را پدید م ی‌آورد یک حرکت بستن است و سپس حرکت گشودن با حداقل فاصله ای که میان این دو حرکت موجود است و آنچه پدیدآورنده مصوت است یک حرکت گشودن و سپس حرکت بستن است با حداقل فاصله میان آن دو. به عبارت دیگر، خصوصیت صامت ایجاد شدن مانعی است در گذرگاه نفس و سپس رفع آن مانع. اما خصوصیت مصوت نبودن سد و مانع است. وااکها به اعتبار آن که مانعی در گذرگاه آنها ایجاد شود یا گذرگاه آزاد بماند به دوگروه مصوت و صامت تقسیم می شوند. اکنون فرض کنیم که این استوانه میان تهی از جانبی به لوله ای سرگشاده دیگری راه داشته باشد، چنان که بتوان آن راه را بست یا گشاده گذاشت. پیداست که اگر راه این حفره ثانوی باز باشد و تمام یا قسمتی از هوای لرزان از آن بگذرد و بیرون بیاید صوت صفت خاصی می یابد و با صوتی که تنها از لوله نخستین بیرون آمده باشد متفاوت است. در دستگاه گفتار ما این حفره ثانوی همان خیشوم است و صفت خاص در صوتی که تمام یا قسمتی از آن از این حفره دوم بیاید غنه خوانده می شود. باز فرض می‌کنیم که لوله اولی چنان ساخته شده باشد که بتوان درازی آن را کم و افزون کرد، یا سطحی که به صوت متصل است درون لوله حرکت کند و پیش و پس برود. در این حال فاصله نقطه ای که از آنجا صوت حاصل می شود نسبت به دهانه لوله تغییر می پذیرد و فضایی که صوت بیش از پراکندن در فضای آزاد در آن میپیچد کوچک و بزرگ می شود و بر اثر آن صوت صفات خاص گوناگون می پذیرد که مربوط به محله حدوث آن در داخل استوانه میان تهی است. این تفاوت محل حدوث هم در مصوت و هم در صامت تأثیر دارد و در دستگاه گفتار انسان آن را مخرج صوت می خوانند. فراخ کردن یا تنگ کردن و دراز و کوتاه کردن حفره دهان بیشتر به وسیله زبان انجام می گیرد. اکنون یک فرض دیگر لازم است تا همه انواع صوت های گفتار را بتوان به وسیله آن آلت توضیح داد. در وجوهی که تاکنون نموده شد همیشه فرض این بود که از سوتک صوتی حاصل شود و این صوت بر حسب وضع های گوناگون آلت مفروض صفات و خواص مختلف یابد. اما ممکن است که صوت را برداریم و در لوله تنگی که سوتک بر سر راه قرار داشت بدمیم، آنگاه دهانه این استوانه را پیاپی با دست ببندیم و ناگهان بگشایم و هربار صفحه متصل به لوله دمیدن را پیش و پس ببریم.

فهرست

 جلد اول    مقدمه باب نخست: اصول و کلیات زبان چیست گفتار واحد صورت های ملفوظ دستگاه گفتار مصوت صامت ترکیب واکها تحول زبان تحول واکها تحول صرفی، تحول نحوی تحول الفاظ و معانی انواع زبان ها خانواده زبان های هند و اروپایی زبان های غیر ایرانی در سرزمین ایران باستان باب دوم: زبان های ایرانی از آغاز تاریخ تا اسلام زبان های ایران باستان ساختمان پارسی باستان زبان های ایرانی میانه خط و ساختمان زبان پهلوی باب سوم: زبان های ایرانی نو پهلوی - فارسی – دری گویش های دیگر ایرانی نو باب چهارم: فارسی دری معارضه فارسی و عربی فارسی به خط های غیر عربی تحول واکها دوره های سه گانه تحول و تکامل فارسی دری فهرست لغات و اصطلاحات منابع و مراجع        جلد دوم مقددمه منابع و مآخذ واکهای فارسی دری دیگرگونی واکها مصوت ها صامت ها ادغام قلب حذف فعل ریشه و ماده فعل مشتقات اسمی فعل ساختمان فعل انواع پنجگانه فعل ساده فعل پیشوندی فعل مرکب عبارت فعلی فعل های ناگذر تحول تاریخی ساختمان فعل صرف فعل شناسه فعل وجوه فعل وجه اخباری صیغه های ماضی ماضی استمراری ماضی پیاپی ماضی نقلی ماضی پیشین ماضی نقلی پیشین مضارع زمان آینده وجه امری وجه التزامی وجه شرطی وجه تمنائی وجوه خیال فعل های ناقص فعل تابع فعل مجهول حذف پیوست ها منابع و مراجع جلد سوم مقدمه ساختمان کلمه پسوند پیشوند ترکیب نام صیغه جمع صفت اشاره صفت عددی درجات صفت رابطه صفت با موصوف معرفه و نکره ضمیر قید قید نفی و نهی قید تاکید قید اندازه یا شمار قید زمان قید مکان قید چگونگی قید تردید و گمان قیدهای شاذ یا نادر قیدهای عربی قید مختوم به انه قیدهای مرکب تحول حروف حرف های استفهام حرف های استثنا حرف های ندا و خطاب حرف های مرکب حروف اضافه مضاع حروف هشدار آ - بیان حالت عاطفی از اگر ای = یعنی با باز بر به بی پس پیش تا جز / جدا چد چون چه اندر / در را زی فرا فرود – فرو کجا که کی مگر و (حرف عطف) هر همه هیچ، هیچکس یای وحدت و یای موصول ساختمان جمله جمله و اجزا آن فاعل متعدد مطابقت اسم جمع تکرار فعل های آغازی حذف معین فعل صیغه های فعل در جمله های مرکب تاثیر عربی ضمیر شخصی برای غیر انسان مطابقت فعل با نهاد در افراد و جمع جمله های ساده و مستقل جمله های مرکب منابع و مراجع  

نویسنده: پرویز ناتل خانلری انتشارات: نشر نو