کتاب تاریخ ادبیات در ایران اثر دکتر ذبیح‌الله صفا (8 جلدی)

درباره‌ی کتاب تاریخ ادبیات در ایران صفا (8 جلدی)

روش تحقیق نگارنده در این کتاب آن است که پیش از ورود در مطالعه‌ی وضع ادبی هر عهد، نخست باید مقدمات آشنایی با محیط فکری و سیر افکار و عقاید و علوم را در آن دورع فراهم آورد. عقاید و افکار و عواطف، که موضوع نظم و نثر است، نیز به تمام معنی کلام تابع محیط مادی و معنوی هر عهد می‌باشد و به هیچ روی از آن مستقل و جدا نیست. در تاریخ ادبیات هر یک از ادوار باید به عنوان مقدمه، وضع سیاسی و اجتماعی و دینی و علمی آن دوره هم مورد مطالعه قرار گیرد.

موضوع دیگری که باید مورد توجه باشد آن است که ادبیات را، اگر به معنی اعم آن مورد مطالعه قرار دهیم، و از جنبه‌ی خاص آن صرف نظر کنیم، طبعا باید همه‌ی آثار فکری یک ملت را به هر لهجه و زبان و در هر موضوع و مطلبی باشد در نظر بگیریم. به این ترتیب ادبیات یک ملت در ادوار گذشته از شعر و نثر ادبی تجاوز می‌کند و همه‌ی انواع آثار فنی و علمی و عرفانی و فلسفی و دینی را نیز شامل می‌گردد و نیز آنچه  از آثار فکری یک ملت به زبانی غیر از زبان متداول آن قوم وجود یافته است هم در شمار آثار ادبی او در می‌آید.

پیداست که در ذیل هر یک از مباحث و بعد از فراغ از بیان کیفیت سیر علوم و ادبیات در هر یک از ادوار، بیان حالی از رجال مشهور در هر رشته‌ای نیز شده است و این از آن سبب است که رجال علم و ادب که خود مولود وضع محیط‌اند لامحاله در ایجاد محیط خاص بعد از خود موثرند و به عبارت دیگر به همان نحو که محیط ایجاد نابغه می‌کند نابغه نیز محیطی متناسب با اعمال خود به وجود می‌آورد که به تناسب قدرت و اثر وجودی او امتداد می‌یابد.

ملت ایران علاوه بر آن که به لهجه‌های ایرانی آثار منثور و منظوم برجای نهاده، در ایجاد یکی از مهم‌ترین ادبیات جهانی یعنی ادبیات عربی نیز سهم عمده و اساسی داشته است. این وسعت دایره‌ی کار و عمل در ادب ایرانی باعث می‌شود که تحقیق در تاریخ ادبیات ایران در دو دوره‌ی متمایز از یکدیگر مورد مطالعه قرار گیرد، یعنی آنچه مربوط به پیش از اسلام است جدا و آنچه مربوط به دوره‌ی اسلامی مخصوصا زبان پارسی دری است جدا مورد تحقیق قرار گیرد. این است که نگارنده دکتر ذبیح الله صفا این اوراق موضوع تحقیق و مطالعه‌ی خود را تنها به یکی از دو عهد یعنی عهد اسلامی، منحصر ساخت و کتاب حاضر را به شرح تاریخ ادبی ایران در عهد مذکور اختصاص داد.

کتاب تاریخ ادبیات در ایران 5 بخش دارد که در 8 جلد به چاپ رسیده است.

جلد 1: از آغاز عهد اسلامی تا دوره سلجوقی

جلد 2: از میانه‌ی قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم

جلد 3: از اوایل قرن هفتم تا قرن هشتن هجری

جلد 4: از پایان قرن هشتم تا اوایل قرن دهم هجری

جلد 5: از آغاز سده‌ی دهم تا میانه‌ی سده‌ی دوازدهم هجری (نثر پارسی و پارسی نویسان)

بخشی از کتاب تاریخ ادبیات در ایران صفا (8 جلدی)

دوره‌ی اول حکومت غزنوی

در اواخر عهد سامانیان بر اثر تسلط غلامان ترک نژاد در دستگاه دولتی و بروز اختلاف در میان امرا و وزرا و صغر سن شاهان و ضعف و عدم تدبیر آنان و فشارهای پیاپی آل بویه بر خراسان زمام اداره‌ی ممالک وسیع از دست اولیای آن دولت بیرون رفت چنان که خراسان و ماوراءالنهر را مدتی دراز جنگ و اختلاف و خونریزی و نفاق فراگرفته و حالتی پیش آمده بود که در این بیت فردوسی که خود ناظر بر همین اوضاع بود خلاصه می‌شود:

زمانه سراسر پر از جنگ بود           بجویندگان بر جهان تنگ بود

وقت امرای دولت سامانی از وسط قرن چهارم به بعد به سعایت و کشتن یکدیگر و عصیان بر پادشاهان می‌گذشت و از آن جمله است وضعی که بر اثر سعایت امرا میان منصور بن نوح(350_366) و البتکین حاجب از غلامان سامانیان که به مرتبه‌ی سپهسالاری خراسان رسیده و پیش از سلطنت منصور یعنی در عهد حکومت عبدالملک این سمت را داشته بود، پدید آمد و او را ناگزیر کرد با غلامان خود و دسته‌ای سپاه مجهز از خراسان بیرون رود و حکومتی در خارج از قلمرو سلطنت سامانیان در شهر غزنه تشکیل دهد.

لیکت هنوز چندی از استقرار او در آن دیار نگذشته بود که درگذشت و جانشینان او تا حدود سال 366 کاری از پیش نبردند. در این سال یکی از غلامان البتکین به نام سبکتکین که در دستگاه البتکین به مراتب عالیه ارتقاء جسته و داماد او شده بود جای خداوند خود را گرفت.

از این هنگام حکومت غزنوی از مشرق به مغرب توسعه یافت چنان که ناصرالدین سبکتکین در ولایت سند شروع به فتوحاتی کرد و از سال 384 هم به درخواست نوح بن منصور برای اطفای نایره‌ی طغیان آل سیمجور و فائق بر خراسان تاخت و آن را تصرف کرد و سپهسالاری آن را با لقب سیف الدوله برای پسر خود محمود گرفت لیکن به پیروی از سیرت البتکین نسبت به امرای سامانی حق ناشناسی نکرد و اطاعت ظاهری خود را همچنان محفوظ داشت و بعد از فوت او 387 هجری محمود نیز که در سپهسالاری خراسان باقی مانده بود همچنان در ظاهر نسبت به امرای آل سامان راه اطاعت می‌سپرد تا در سال 389 هجری به نحوی که پیش از این دیده‌این از اطاعت آنان بیرون آمد و مقارن همین اوقات امرای آل افراسیاب حکومت سامانی را در ماوراءالنهر برانداختند و محمود رسما خراسان و خوارزم را بر متصرفات خود افزود.

کتاب تاریخ ادبیات در ایران (8 جلدی) به قلم دکتر ذبیح‌الله صفا در انتشارات فردوس به چاپ رسیده است.

• نویسنده: دکتر ذبیح‌الله صفا
• انتشارات: فردوس