کتاب آیین هندو و عرفان اسلامی - داریوش شایگان

کتاب آیین هندو و عرفان اسلامی به قلم داریوش شایگان و ترجمه ی جمشید ارجمند در نشر فرزان روز به چاپ رسیده است.

این کتاب یکی از آثار مهمی است که در دوران معاصر در شرح عرفان اسلامی نوشته شده است که تطبیق و قیاس با آیین هندو را نیز در بردارد و از این رو مطالعه ای تطبیقی در این زمینه شمرده می شود. درواقع، این اثر شرحی انتقادی بر رساله ی کوچک مجمع البحرین اثر محمد داراشکوه، پسر شاه جهان امپراتور گورکانی هند می باشد. داراشکوه در 1615 به دنیا آمد و ولیعهد هند شد و در 44 سالگی مورد تکفیر قرار گرفت و به اتهام کفر و زندقه اعدام شد؛ این شاهزاده ی نگون بخت که تفکر و مطالعه را بر جاه و جلال درباری ترجیح می داد، در طول عمر کوتاه خود آثار مهم و متعددی به فارسی نوشت. داراشکوه رؤیای تقریب مذاهب توحیدی را در سر می پروراند و به ویژه در جامعه ی متکثر هند بر آن بود که دو مذهب اسلام و هندو را به هم پیوند زند که گفته اند اگر در این راه موفق می شد شبه قاره ی هند به دو بخش هند و پاکستان تقسیم نمی شد و تاریخ آسیا تغییر می کرد.

به طور کلی این کتاب بر اساس اثر برجسته ی داراشکوه با عنوان "مجمع البحرین" که به زبان فرانسه نوشته شده و تز دکترای داریوش شایگان است. رساله ی مجمع البحرین داراشکوه، تلاشی صادقانه  و پافشارانه بر اثبات یگانگی مفاهیم تصوف اسلامی و آیین هندوست اما چون داراشکوه در این رساله به طور خلاصه و کوتاه به کلیه ی مفاهیم و مسائل مربوط به هند و اسلام چنگ انداخته، نگارنده مجبور شده تا به سیری نسبتاً گسترده در هر دو عرصه ی این فرهنگ ها روی آورد و بکوشد مفاهیم مقایسه شده را چنان که شاید و باید معنی کند و نسبت های متشابهی را که داراشکوه، شاید به سبب شوق بیش از حد، به صورت معادلات صرف انگاشته، از نو بکاود و در صورت  لزوم عدم تطابق آن ها را برملا سازد.

متن برگردان فارسیِ این اثر، دارای پانوشت هایی در پایین صفحات است که غالباً به ضبط اصول اعلام یا نام های متون و ارجاعات سانسکریت و برخی توضیحات فوری مترجم اختصاص دارد. هم چنین هر فصل دارای یادداشت ها، ارجاعات به متون تخصصی و منابع و مآخذ و توضیحات دیگری است که شماره های ارجاعی آن ها قید شده و متن این ارجاعات نیز در پایان هر فصل آورده شده است. نام های اوپانیشادها که به فراوانی از آن ها یاد می شود، در متن به صورت خلاصه شده (فارسی و لاتین) ارائه گردیده و اصل کامل آن ها در کتابشناسی قابل دسترس می باشند.

برشی از متن کتاب

فصل چهارم

صفات خدای متعال

در این فصل، دارا از دو صفت «جمال» و «جلال» خدا در اسلام سخن می گوید و می افزاید که هندیان صفات خدا را سه تا می دانند. ساتوا، راجاس، و تاماس که به سه گونا معروفند. ساتوا به معنای ایجاد، راجاس به معنای ابقا، و تاماس به معنای افنا. متصوفه، صفت ابقا را پیوسته و لاینفک از جمال می دانند، ولی چون این سه صفت (گونا)، هر یک محتوی دیگری است سالکان هندی آنها را تریمورتی (سه گانه - تثلیث) خوانده اند که عبارتند از براهما، ویشنو، و ماهشوارا که همان شیو است. این سه صفت الهی یا الوهیت، سپس با سه ملک مقرب در فرشته شناسی اسلام تشبیه شده اند: جبرئیل، میکائیل، و اسرافیل. این سه الوهیت همچنین با سه عنصر مرتبط گشته اند: براهما با آب، براهما همچنین مظهر کلام الهی است؛ ویشنو آتش دیدگان هم هست که نور بصری از آن فوران می کند؛ و ماهشوارا با هوا. این الوهیت همچنین هوای دو سوراخ بینی است. دو نَفَسِ «صور» اسرافیل، در حکم دو دَم اوست. این سه کیفیت سه الوهیت در موجودات تظاهر پیدا می کند. دارا سپس از شاکتی ها، سه الهه (تری - دوی) که به نظر وی قدرتهای سه خداست، سخن می گوید. این قدرتها عبارتند از ساراسواتی، پارواتی، و لاکشمی. ساراسواتی متعلق است به راجوگونا، و به براهما؛ پارواتی متعلق است به تامو گونا و به ماهشوارا، و لاکشمی به ساتوا و به ویشنو. در بند اول به مطالعه ی دو صفت جمال و جلال در اسلام خواهیم پرداخت، سپس سه گونا و ارتباطشان با سه الوهیت را بررسی می کنیم. در بند سوم خواهیم دید که گوناها در چه مقیاسی با صفات جمال و جلال مقایسه پذیرند؛ و سرانجام، در آخرین بند، خواهیم دید که آیا سه الوهیت ایزدستان هندو با سه ملک مقرب فرشته شناسی اسلامی ارتباطی دارند یا نه. ...

فهرست

شرح مجمع البحرین

فصل 1- عناصر فصل 2- حواس فصل 3- ریاضتهای معنوی فصل 4- صفات خدای متعال فصل 5- روح فصل 6- دمهای حیاتی فصل 7- عوالم اربعه (دنیاهای چهارگانه) فصل 8- صوت فصل 9- نور فصل 10- شهود و رؤیت فصل 11- اسماء خداوند متعال فصل 12- نبوت و ولایت فصل 13- برهماندا فصل 14- جهات فضا فصل 15- آسمانها فصل 16- زمین فصل 17- تقسیمات زمین فصل 18 و 19- برزخها و قیامت (رستاخیز) فصل 20- رستگاری یا رهایی (موکتی) فصل 21 و 22- روز و شب و بی نهایتی ادوار

توضیحی بر متن مجمع البحرین

بیان بادها بیان عوالم اربعه در بیان آواز بیان نور بیان رؤیت بیان اسماء بیان نبوت و ولایت بیان برهماند بیان جهات بیان آسمان بیان زمین بیان قسمت زمین بیان عالم برزخ بیان قیامت بیان مکت بیان روز و شب، روز و شب الوهیت و ظهور و بطون بیان بی نهایتی ادوار کتابشناسی و منابع و مآخذ

• منابع هندی
• منابع اسلامی

نمایه

• نویسنده: داریوش شایگان
• مترجم: جمشید ارجمند
• انتشارات: فرزان روز