کتاب تاریخ بیهقی | تصحیح خلیل خطیب رهبر

کتاب تاریخ بیهقی

کتاب تاریخ بیهقی، تصنیف خواجه ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی دبیر، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر می‌باشد که توسط انتشارات مهتاب به چاپ رسیده است. کتاب تاریخ بیهقی یا تاریخ مسعودی که حاصل سال‌ها تلاش نویسنده در جمع‌آوری مطالب و نگارش آن می‌باشد، کتابی است در ادبیات و تاریخ فارسی دارای ارزش و منزلت بالا، چراکه نویسنده پس از مطالعه‌ی فراوان آثار ارزشمند گذشته، دیده‌ها و شنیده‌های خود یا اطرافیان مورد وثوق، آن را نگاشته و سعی در ارائه‌ی آمار و ارقام و نیز رویدادها به صورت صحیح، مطالب را با دقت فراوان گردآوری کرده است. بیان ساده‌ی کتاب با ذکر تمام جزئیات که از طولانی شدن اثر به هیچ عنوان نهراسیده، عاملی شده تا یک اثر جامع در باب حوادث عصر غزنویان و اتفاقات پیرامون آن عرضه شود. جهت تنوع در نوع نگارش و جلوگیری از خسته شدن خواننده، در جای جای کتاب، اتفاقاتی را در قالب داستان آورده تا به این ترتیب هم پندآموز و هم انبساط خاطر مخاطبان را با هم به انجام رساند. از بیان نیکی و زشتی کردار و رفتار درباریان و کارگزاران دولت فرو گذاری ننموده و حتی تحلیل‌ها و انتقادات خود را از امرا و بزرگان بیان می‌دارد که همین نکات، اثر او را از بسیاری آثار تاریخی که در آن تنها به مدح و ثنای اطرافیان می‌پردازند، متمایز نموده است. اما محتوای کتاب که در بخش مقدمه در باب آن، چنین آمده است که: «شش مجلد به دست آمده از تاریخ بیهقی در برگیرنده‌ی حوادث روزگار پادشاهی امیرمسعود، فرزند سلطان محمود غزنوی است و جنگ با ترکمانان و شکست دندانقان و بر تخت نشستن طغرل سلجوقی و تعریف ولایت خوارزم و تاریخ آن از هنگام انقراض آل مأمون و افتادن آن سرزمین به دست سلطان محمود و حکم‌رانی آلتونتاش حاجب در آن سامان تا چیرگی سلجوقیان. علاوه بر این‌گونه مطالب که اساس کار مورخ است، آگاهی‌های سودمندی هم از سامانیان و صفاریان و طاهریان و سلجوقیان در این اثر نامدار می‌توان یافت. همچنین نام گروهی از شاعران پارسی‌گو و تازی‌گو و نزدیک به چهارصد و پنجاه بیت از اشعارشان نیز در این کتاب آمده است». همچنین کتابی است که از نظر بیان ضرب‌المثل‌ها و حتی مطالبی در علم جغرافیا می‌توان آن را پربار و با ارزش خواند که کمتر اتفاقی از رسومات و حوادث آن روزگار از دید مورخ تیزبین پنهان مانده. او به خوبی شرایط و آداب تاریخ‌نویسی را در اثرش رعایت کرده به طوری‌که تاریخی زنده را به مخاطب عرضه می‌کند که حاصل صداقت و البته احاطه‌ی او بر موضوعات و مطالب است که با هنر نویسندگی‌اش در هم آمیخته و این اثر پربار ادبی را به دست داده است که تنها با مطالعه‌ی آن می‌توان تمام شکوه و عظمت این کتاب را فهمید زیرا شرح و معرفی آن در قالب کلمات و جملات نمی‌تواند حق مطلب را ادا کند و تلاش‌های بیست و چند ساله‌ی نگارنده را ارج نهد. لازم به ذکر است که جلد اولی که در انتشارات مهتاب به چاپ رسیده؛ در واقع مجموعه‌ای از نیمه‌ی جلد پنجم اصلی و جلد ششم آن می‌باشد؛ زیرا پس از قرن‌ها و سال های متمادی بخش‌های زیادی از این کتاب سی جلدی، نامعلوم بوده و به دست ما نرسیده است..

درباره‌ی نویسنده:

ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی (۳۷۰ – ۴۵۶ ش) نویسنده و تاریخ‌نگار مشهور ایرانی است که در دربار غزنوی نیز فعالیت داشته و کتاب معروف خود -تاریخ بیهقی- را در باب دوران غزنویان نگاشته و از این‌رو به شهرت و معروفیت رسید. او در دربار غزنویان، به بالاترین مقام دیوانی – صاحب دیوان رسالت- نیز رسید اما به تهمت اطرافیان بداندیش گرفتار و از کار برکنار و به زندان انداخته شد. کتاب تاریخ بیهقی که بیست و دو سال از عمر نویسنده را به خود اختصاص داده، در ابتدا شامل سی جلد بود که امروزه تنها شش جلد از آن برجای مانده است..

فهرست مطالب:

پیش‌گفتار … بیهقی و تاریخ مسعودی … باقی‌مانده مجلد پنجم … نامه حشم تگیناباد به امیرمسعود … فرمان امیرمسعود به علی قریب … ذکر ماجرای علی یدی‌الامیر مسعود … نامه حره ختلی به مسعود … مشاوره امیرمسعود و نامه به علاء‌الدوله … وصول نامه خلیفه و اعیان غزنین … مذاکره صلح با اعیان ری … جواب اعیان ری … حرکت مسعود از ری … رسیدن رکابدار به مسعود … حکایتی در حدیث حشمت … داستان فضل با عبدالله طاهر … حدیث ملطفه‌ها و مأمون … نامه مسعود به غازی … سخن قاضی صاعد درباره میکائیلیان … جنگ حسن با بویهی … آوردن رسول خلیفه بحضور … رسیدن منگیتراک و حصیری نزد امیر … ذکر ما انقضی من هذه‌الاحوال … رفتن لشکر از تگیناباد به هرات … سخن علی‌قریب با بونصر و رسیدن لشکر … ورود علی‌قریب به حضور امیر … بازداشت علی‌قریب … پیام امیر به خوارزمشاه درباره علی … آشفته گشتن کار وزیر حسنک … نصیحت بونصر بامیر … ذکر بقیه احوال امیرمحمد رضی‌الله عنه … فرمان تازه درباره محمد … بردن محمد به قلعه مندیش … حرکت امیر و نامه به خلیفه و قدرخان … نامه به قدرخان … دنباله نامه به قدرخان … دنباله نامه به قدرخان … وضع آلتونتاش … نامه امیر به آلتونتاش … دنباله نامه امیر به آلتونتاش … جواب آلتونتاش به نامه امیر … آمدن سلطان مسعود به بلخ … پایان مجلد پنجم … توضیحات و حواشی … مجلد ششم … آغاز تاریخ امیر شهاب‌الدله مسعود … خطبه مقایسه پادشاهان … مقایسه پیغمبران وپادشاهان … قوت‌های سه‌گانه نفس … در شناختن نیک و بد … دنباله سخن جالینوس … قصه نصراحمد در علاج خشم خود … عذر بیهقی در نوشتن تاریخ … مسعود در زمین داور در زمان کودکی … احوال امیرمسعود در زمین داور … سازش با درمیش بت … تصرف حصار، تسلیم در میش‌‌بت …  قصه خیش‌خانه هرات … دنباله قصه خیش‌خانه … امیرمسعود در شکار شیر … قصه مانک علی میمون … قصه بوسعید و بخشش به شعراء … وضع مسعود با پدر در سفر ری … روابط مسعود با منوچهر قابوس … نظر خواجه عبدالغفار درباره عهدنامه … پایان سخن عبدالغفار، حکایت افشین … داستان مأمون و امام رضا … وصف دیوان رسالت در بلخ … سخن امیر با عبیدالله و حاتمی … وضع طاهر دبیر، رقابت او با بونصر … پیغام‌های امیر با حمدحسن در باب وزارت … سخن احمد با بونصر در باب اوضاع … رسم مواضعه و سوگند و خلعت‌پوشی احمد … احمد با خلعت نزد امیرمسعود … احمد در دیوان وزارت … واقعه بوبکر حصیری … دنباله داستان حصیری … داستان بوالفتح بستی … دنباله داستان حصیری … حکایت افشین و بودلف … دنباله حکایت افشین و بودلف … ذکر بردار کردن امیرحسنک وزیر … نظر خواستن امیر از احمد در باب حسنک … آوردن حسنک را به دیوان … دنباله شرح جلسه دیوان … وضع آوردن حسنک به پای دار … قصه عبدالله زبیر … خطبه عبدالله بن زبیر … دنباله قصه جعفر برمکی … ترتیب فرستادن رسولان … قصه التبانیه … قصه تبانیان … قصه سپاه‌سالاری محمود از جهت سامانیان … سرگذشت امیر عادل سبک‌تگین … حکایت امیر عادل سبک‌تگین با آهوی ماده … دنباله قصه تبانیان … جنگ سبک‌تگین با بوعلی در طوس … سرگذشت امام بوصادق تبانی … شرح حال بوطاهر … صورت‌نامه به قدرخان … مشافهه اول، تقاضای وصلت … مشافهه دوم، شرح ولی‌عهدی مسعود … دنباله مشافهه دوم، مسأله محمد … وضع اریارق و غازی … توطئه محمودیان بر ضد اریارق و غازی … نوازش امیر اریارق و غازی را … تعبیه فرو گرفتن اریارق … نگرانی غازی پس از گرفتن اریارق … فرستادن لشکر برای گرفتن غازی … تسلیم شدن غازی … پایان کار غازی … اشعاری در بی‌ثباتی دنیا … خلعت دادن امیر به کوتوال و سرهنگان ترمذ … مصالحه والی مکران با محمود … جنگ مکرانی با لشکر مسعود … پایان مجلد ششم … توضیحات و حواشی

برشی از متن:

در دیگر تواریخ، چنین طول و عرض نیست که احوال را آسان‌تر گرفته‌اند و شمه‌ای بیش یاد نکرده‌اند، اما من چون این کار پیش گرفتم، می‌خواهم که داد این تاریخ به تمامی بدهم وگِرد زوایا و خبایا برگردم تا هیچ چیز از احوال پوشیده نماند و اگر این کتاب دراز شود و خوانندگان را از خواندن ملالت افزاید، طمع دارم به فضل ایشان که مرا از مبرمان نشمرندکه هیچ چیز نیست که به خواندن نیرزد که آخر هیچ حکایت از نکته‌ای که به کار آید، خالی نباشد.

و آنچه بر دست امیر مسعود رفت در ری و جبال تا آن‌گاه که سپاهان بگرفت؛ تاریخ آن را بر اندازه بر اندام در بقیت روزگار پدرش امیرمحمود و آن را بابی جداگانه کردم؛ چنان‌که دیدند و خواندند  و چون مدت ملک برادرش امیرمحمد به پایان آمد و وی را به قلعت کوه‌تیز بنشاندند ، چنان‌که شرح کردم و جواب نامه‌ای که به امیرمسعود نبشته بودند؛ باز رسید؛ فرمود تا به هرات به درگاه حاضر شوند و ایشان بسیچ رفتن کردند؛ چگونگی آن و به درگاه رسیدن را به جای ماندم که نخست فریضه بود راندن تاریخ مدت ملک امیرمحمد که در آن مدت امیرمسعود چه کرد تا آن‌گاه که از ری به نشابور رسید و از نشابور به هرات که اندرین مدت بسیار عجائب بوده است و ناچار آن را ببایست نبشت تا شرط تاریخ تمامی به جای آید. اکنون پیش گرفتم، آنچه امیرمسعود، رضی‌الله عنه، کرد و بر دست وی برفت از کارها در آن مدت که پدرش امیرمحمود گذاشته شد و برادرش امیرمحمد به غزنین آمد و بر تخت ملک نشست تا آن‌گاه که او را به تگین‌آباد فرو گرفتند تا همه مقرر گردد و چون ازین فارغ شوم، آنگاه به سرّ آن باز شوم که لشکر از تگین‌آباد سوی هرات بر چه جمله باز رفتند و حاجب بر اثر ایشان و چون به هرات رسیدند؛ چه رفت و کار امیرمحمد به کجا رسید. آن‌گاه که وی را از قلعت تگین‌آباد به قلعت مندیش برد؛ بگ‌تگین حاجب و به کوتوال سپرد و بازگشت.

امیر مسعود به سپاهان بود و قصد داشت که سپاه سالار فراش را آنجا یله کند و بر جانب همدان و جبال رود و فراشان سرای‌پرده بیرون برده بودند و در آن هفته به خواست رفت. روز سه‌شنبه ده روز مانده بود از جمادی‌الاولی سنه‌ی احدی و عشرین و اربع‌مائه، ناگاه خبر رسید که پدرش امیرمحمود، رضی‌الله عنه، گذشته شد و حاجب بزرگ علی قریب در پیشِ‌کار است و در وقت سواران مسرع رفتند به گوزگانان تا امیرمحمد به زودی بیاید و بر تخت ملک نشیند.

کتاب تاریخ بیهقی، تصنیف خواجه ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی دبیر، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر می‌باشد که توسط انتشارات مهتاب به چاپ رسیده است. این کتاب در رده‌ی کتاب‌های عمومی با زیر موضوع تاریخ قراردارد. شما می‌توانید برای خریدکتاب به فروشگاه اینترنتی‌کتابانه مراجعه نمایید.