کتاب روابط خارجی ایران (1357-1320) - ازغندی

کتاب روابط خارجی ایران (1357-1320) تالیف دکتر علیرضا ازغندی توسط نشر قومس به چاپ رسیده است.

به مدیریت روابط میان سازمان اداری یک دولت با دیگر دولت ها، روابط خارجی گفته می شود؛ هدف اصلی چنین سازمان هایی ایجاد، توسعه و مدیریت سیاست خارجی می باشد که راهنمای موضع گیری در جهان است و مجموعه ای از اهداف بین المللی و راه های رسیدن به آن ها را شامل می شود. این سیاست در کشور های مختلف، با هم متفاوت است و همچنین در طی زمان هم، تغییر می کند. سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نیز دارای فراز و نشیب های زیادی در طول حیات این حکومت بوده است و می توان آن را به دو بازه زمانی حکومت پهلوی و حکومت های قبل از آن و دوره بعد از انقلاب 1357 تقسیم نمود. کتاب "روابط خارجی ایران" که روابط ایران را با دیگر کشور ها در بازه زمانی سال های 1320 الی 1357 بیان می نماید، شامل شش فصل می باشد که عبارتند از:

1. ساختار ها و جهت گیری ها: هر نوع نظام سیاسی برای حفظ و استمرار حاکمیت خود، نیازمند پشتوانه مردم است، در حالی که نظام حاکم بر جامعه ایران عصر پهلوی فاقد پایگاه توده ای بود. در این نظام، حکومت به مثابه تنها نهاد سرمایه گذار و اشتغال زا بر کلیه شئون زندگی فرهنگی - سیاسی، اجتماعی و اقتصادی سیطره دارد. در یک چنین نظامی با استفاده از دو وسیله قهر و ایدئولوژی شاهنشاهی، مجموعه قوای جامعه در راه اهداف نظام سلطنتی و از بین بردن تمامی آزادی های فردی و اجتماعی تجهیز می شود و در مقابل ملت هیچ تعهد و مسئولیتی وجود ندارد
2. چرا ایران اشغال شد؟: ایران به خاطر موقعیت جغرافیایی ویژه ای که دارد و به عنوان پلی که خاورمیانه و اروپا را به آسیا و شبه جزیره هند متصل می نماید در دو قرن اخیر بار ها مورد هجوم نیرو های قدرت های استعماری قرار گرفته است. حکومت انگلستان مخصوصا از ایران در طول تاریخ دو قرن اخیر به عنوان منطقه استراتژیکی مهمی به منظور دفاع از سلطه خود در هند و مصر استفاده کرده است. تامین امنیت مرز های غربی هندوستان و به ویژه بندر کراچی در مقابل هر گونه تعرض خارجی برای انگلستان امری حیاتی محسوب می شد
3. روابط خارجی ایران 1330-1320: شکست سیاست بی طرفی، اشغال نظامی ایران و در نهایت کناره گیری رضاشاه ظاهرا به تنهایی تغییر رسمی سیاست خارجی ایران را از حالت بی طرفی به یک اتحاد تدافعی در سیاست خارجی نشان نمی دهد ولی به تدریج در روابط خارجی ایران تحول صورت می گیرد که ایران را به اتحاد با متفقین علیه کشور های محور سوق می دهد
4. سیاست موازنه منفی 1332-1320: با شکستی که در نتیجه عدم تصویب قرارداد سادچیکوف - قوام نصیب دولت شوروی شد، این کشور جنگ تبلیغاتی گسترده ای را علیه حکومت ایران آغاز کرد. لبه تیز این حملات تبلیغاتی متوجه انگلیسی ها و عوامل ایرانی آن ها بود که با اوج گیری نهضت ملی کردن صنعت نفت متوجه آمریکایی ها نیز شد
5. ناسیونالیسم مثبت، شکل گیری سیاست خارجی: با توجه به تعقیب سیاست همسویی دولت ایران با ایالات متحده امریکا، بخش خصوصی امریکا روز به روز علاقه بیشتری به حضور در ایران نشان می داد. از بنیاد های خصوصی که به ترتیب عهده دار اجرای طرح های توسعه ای و فرهنگی شدند، می توان به بنیاد فورد و گروه مشاوران دانشگاه هاروارد، بنیاد خاورمیانه، بنیاد ایران که در بخش پزشکی سرمایه گذاری کرده بود و امریکاییان دوستدار خاورمیانه نام برد
6. سیاست مستقل ملی: امریکا برای دفاع و حراست از منافع اقتصادی خود در خلیج فارس و سیطره بر راه آبی این منطقه و نیز به منظور جلوگیری از خطر های احتمالی که منافع او را تهدید می کرد، مایل بود مسئولیت دفاع این منطقه و اجرای نقشه های توسعه طلبانه خود را در اقیانوس هند به عهده کشوری مطمئن در منطقه بگذارد که از لحاظ اقتصادی قادر به پرداخت مخارج گزاف تسلیحاتی باشد. درآمد زیاد دولت ایران از فروش نفت و دیگر منابع اقتصادی این کشور به خوبی پاسخگوی هزینه های سرسام آور برنامه های نظامی امریکا در خلیج فارس بود

هدف عمده تهیه و تدوین کتاب "روابط خارجی ایران" بیان نمودن میزان انطباق عملی سیاست خارجی ایران در دوران 37 ساله سلطنت محمدرضا شاه با دو دیدگاه و استراتژی متعارض موازنه منفی و ناسیونالیسم مثبت، به گونه ای علمی و با روشی تاریخی می باشد.

 

فهرست

فصل اول: ساختار ها و جهت گیری ها   ساختار و ماهیت نظام بین الملل ساختار و ماهیت نظام سیاسی ایران عوامل تاثیر گذار بر طرح و اجرای سیاست خارجی جهت گیری های سیاست خارجی موازنه منفی روابط بین الملل توازن سیاسی استقلال از قدرت های برون مرزی ممنوعیت واگذاری امتیاز به قدرت های خارجی دفاع از ملل زیر ستم و قطع رابطه با ستمگران امور داخلی اصل ایرانی بودن و ضرورت دفاع از آن اصل پایبندی به ارزشهای سیاسی و فکری مشروطیت ضرورت تاسیس دولت ملی- دموکراتیک ناسیونالیسم مثبت مقاومت در برابر تهدید شوروی امنیت در گروی پیوند باغرب سیاست مستقل ملی اتکاء به نیروی ماورائی و اسطوره های تاریخی دموکراسی – دیکتاتوری توانمندی نظامی آمریکا قدرت حامی فصل دوم: چرا ایران اشغال شد؟ اهمیت جغرافیایی ایران و ضرورت دفاع از هند ضرورت دست یابی به خطوط ارتباطی ایران خطوط ارتباطی دریای سیاه به مسکو راه مورمانسگ به مسکو راه ارخانگلسک به مسکو راه ولادی وستک به مسکو ضرورت تامین امنیت حوزه های نفتی دست یابی مجدد به بازار های ایران سیاست غیر عقلایی رضاشاه نقش و جایگاه ایران در برنامه نظامی هیتلر فصل سوم: روابط خارجی ایران 1330-1320 بخش اول: ایران در جنگ 24-1320 اشغال نظامی ایران و استعفای رضاشاه از پیمان سه جانبه تا اعلامیه سه جانبه ایران و امریکا نخستین تماسها مسئله نفت و رقابت قدرت ها بخش دوم: ایران در سالهای پس از جنگ روابط ایران و شوروی: ادامه بحران نفت و بحران روابط ایران و انگلستان ایران و امریکا از حمایت تا میانجیگری رقابت امریکا و انگلستان در ایران فصل چهارم: سیاست موازنه منفی 1332-1320   ملی شدن صنعت نفت و طرح های جایگزینی پیشنهاد جکسون پیشنهاد استوکس پیشنهاد بانک جهانی پیشنهاد مشترک ترمن- چرچیل دومین پیشنهاد مشترک انگلستان و امریکا روابط ایران و انگلستان، سیاست رویارویی ایران و شوروی: سیاست صبر و انتظار ایران و امریکا، از میانجیگری تا براندازی ارزیابی نقش امریکا و انگلستان در کودتای مرداد 1332 فصل پنجم: ناسیونالیسم مثبت، شکل گیری سیاست خارجی   تجدد روابط ایران و انگلستان چگونگی حل بحران نفت روابط ایران و اتحاد شوروی، همزیستی و تهدید روابط ایران با امریکا، 42-1332 افزایش نفوذ فصل ششم: سیاست مستقل ملی   بخش اول: وضعیت سیاسی ایران روابط ایران با امریکا - روابط دست نشاندگی روابط ایران و شوروی - همکاری و تفاهم سیاست نفتی ایران در سالهای 1340 تا 1350 بخش دوم: ایران در سالهای تحکیم وابستگی سیاست نفتی ایران در دهه 50 ایران و شوروی: همزیستی روابط ایران با امریکا، تحکیم وابستگی ایران و دکترین نیکسون روابط نظامی – امنیتی مناسبات اقتصادی ایران و آمریکا روابط سیاسی ایران و امریکا باب سوم: روابط ایران با همسایگان و همپیمانان روابط ایران و جمهوری خلق چین ایران و کشورهای همسایه عضو سنتو سیاست منطقه ای ایران روابط ایران و اسرائیل ایران و کشور های عضو بازار مشترک اروپا آلمان فدرال انگلستان فرانسه ایتالیا بلژیک

برشی از متن کتاب

از تاریخ اشغال ایران توسط قوای متفقین که زمینه و امکان گسترده نفوذ همه جانبه ایالات متحده امریکا فراهم شد. مبارزه ای پنهانی بین انگلستان و امریکا بر سر ایران و چگونگی تقسیم قدرت در این کشور آغاز گردید. انگلیسی ها که در مدت یک قرن و نیم ایران را حوزه نفوذ و منطقه بهره برداری اختصاصی خود تلقی می کردند، ضمن تلاش برای حفظ منافع سنتی خود تمام قدرت خود را به کار می بردند تا از نفوذ بی حد و حساب امریکا در صحنه سیاست داخلی و خارجی و تجارت و اقتصاد ایران جلوگیری کنند. در مقابل امریکاییها نیز تلاش می کردند با توجه به اینکه انگلستان به دلیل ضعف های سیاسی و اقتصادی ناشی از جنگ جهانی دوم دیگر قادر به حفظ امپراتوری خود نبود، به اشکال گوناگون در ایران رخنه کنند و در نهایت سهمی از منافع نفت ایران را به خود اختصاص دهند. به نوشته یکی از صاحب نظران: امپراتوری انگلستان از زیر گرد و غبار جنگ جهانی دوم خسته و ضعیف و مقروض بیرون کند و امریکا بر عکس، شکوفا و نیرومند و بستانکار مرکز ثقل رهبری جهان سرمایه داری می بایست دیر یا زود از امپراتوری کهن به مستعمره تازه دوران رسیده اش نقل مکان کند. اما این فرایند اولا مستلزم زمان بود و در ثانی متناسب با ساختار اقتصادی امریکا اتخاذ سیاست جدیدی را در برخورد با کشورهای زیر سلطه ایجاب می کرد. این تغییرات بدون رقابت و اختلاف نظر و اصطحکاک و کشمکش پنهانی و آشکار انجام پذیر نبود.    

نویسنده: دکتر علیرضا ازغندی انتشارات: قومس