کتاب آشنایی با علوم اسلامی - برنجکار

کتاب آشنایی با علوم اسلامی (کلام، فلسفه، عرفان) تألیف رضا برنجکار توسط انتشارات سمت به چاپ رسیده است.

کتاب آشنایی با علوم اسلامی (کلام، فلسفه، عرفان) به منظور معرفی سه علم مهم از علوم اسلامی برای دانشجویان الهیّات و طلاب علوم دینی در قالب 2 واحد درسی تدوین شده است. در بررسی هر علم، نخست کلیاتی هم چون تعریف، موضوع، فایده و روش علمی مورد بحث قرار می گیرد تا پیش از ورود به مسائل مهم، دور نمایی از آن ارائه گردد و دانش پژوه با جغرافیای بحث آشنا شود. یکی از ویژگی‌های این کتاب این است که تاریخچه مختصر پیدایش علم کلام، فلسفه و عرفان در جهان اسلام و نیز تاریخ پیدایش فرقه ها و مکتب های مختلف را مطرح کرده است.

نویسنده محترم در اثر پیش رو تلاش کرده تا در مورد هر مکتب، مبانی و آرای مهم مربوطه را  ذکر کند و مشخصه های اصلی آن مکتب را برشمارد. بیان روشن و به دور از پیچیدگی، استفاده نکردن از اصطلاحات فنی، تکیه بر آرای مشهور و استفاده نکردن از آرای مشکوک، ذکر منابع دست اول در قسمت یادداشت ها، انتقال مباحث پیچیده تر به قسمت یادداشت ها برای استفاده توسط استادان و علاقه مندان و درگیر نکردن دانش پژوهان با آن مباحث، از ویژگی های این اثر می باشد. این کتاب می‌تواند علاوه بر دانشجویان و طلاب علوم دینی مورد استفاده ی دوستداران علوم اسلامی نیز قرار گیرد.

کتاب "آشنایی با علوم اسلامی (کلام، فلسفه، عرفان)" مشتمل بر سه بخش و دوازده فصل می باشد که در زیر پس از بیان عناوین اصلی، به شرح این سه بخش می پردازیم.

1. کلیات علم کلام 2. نخستین حوزه های کلامی 3. معتزله 4. اهل الحدیث، اشاعره، ماتریدیّه 5. شیعه 6. کلیات فلسفه 7. فلسفه مشاء 8. فلسفه اشراق 9. حکمت متعالیه 10. کلیات عرفان و تصوف 11. مبانی و مسائل عرفان نظری 12. مبادی و مسائل عرفان عملی

بخش اول

علم کلام مانند بسیاری از دانش ها، از یک پیشینه بلند تاریخی برخوردار است. این علم هرچند در حوزه ی تفکر اسلامی به وجود آمده و به رشد و بالندگی رسیده است، در دیگر ادیان مانند یهودیت و مسیحیت نیز نظیر آن را می توان یافت. با این همه، تنها در اسلام این علم، با ویژگی هایی که برای آن برخواهیم شمرد، حیاتی مستقل یافت و نامی ویژه به خود گرفت. در مسیحیت مباحث کلامی در دانشی عام تر به نام الهیات جای می گیرد. در فرهنگ اسلامی از همان اوایل نام «کلام» بر آن نهاده شد و تا امروز نیز در سراسر جهان به همین نام و نشان شهرت دارد. هر چند سرآغاز اندیشه ها و فرقه های کلامی به سده ی نخست هجری بازمی گردد، اما تعبیر «علم کلام» از سده ی دوم بر سر زبان ها افتاد. در آغاز، نام «متکلم»، تنها بر معتزلیان اطلاق می شد و به این وسیله آنان را از اهل حدیث، که با هر گونه بحث و جدل در دین مخالفت می ورزیدند، متمایز می کرد. اما به تدریج با رواج اندیشه های عقلی در میان سایر فرقه ها، به ویژه با ظهور اشاعره، «کلام» مفهومی عام یافت و بر حوزه های مختلف اطلاق شد.

بخش دوم

مسائل فلسفه به مجموعه ی احکام و مباحثی گفته می‌شود که درباره ی موجود مطلق، مطرح است. صدرالمتألهین برای فلسفه، سه دسته مسئله را مطرح کرده است:

1. بحث از اسباب و علل همه موجودات معلول (مانند واجب الوجود)؛
2. بحث از عوارض و احوال موجود به ما هوموجود؛
3. بحث از موضوعات سایر علوم که مانند عوارض ذاتی موجود مطلق هستند.

بخش سوم

عرفان و تصوف فراز و نشیب های زیادی را در تاریخ فرهنگ اسلامی از سر گذرانده و در هر مرحله شکل و نمودی متفاوت با مراحل دیگر به خود گرفته است. زمانی جنبه های عملی و اخلاقی، مانند زهد و گوشه نشینی بر آن غالب بوده و زمانی جنبه های نظری و جهان شناختی مانند وحدت وجود، معرفت مکتب عرفان بوده است. پاره‌ای از عرفا برای خود آداب و مناسک خاص اجتماعی داشتند و ظاهراً به شریعت چندان پای بند نبوده‌اند و برخی دیگر به شدت بر تعبد دینی پافشاری می‌کردند و به ظواهر شریعت پای بند بودند. این گونه تفاوت ها از یک سو، تعریف عرفان و تصوف را مشکل ساخته  و از سوی دیگر قضاوت درباره ی آن را محتاج  تأمّل و دقت بسیار نموده است.

 

فهرست

بخش اول

1. کلیات علم کلام

تعریف علم موضوع علم فایده علم رسالت‌های علم روش و مبادی علم نام گذاری علم پیدایش علم کلام و نخستین مسئله کلامی علل پیدایش و تشدید منازعات کلامی

2. نخستین حوزه های کلامی

خوارج مُرجِئه

3. معتزله

روش کلامی معتزله عقاید معتزله

4. اهل الحدیث، اشاعره، ماتریدیّه

اهل الحدیث اشاعره آرای اشعری استمرار و تطور مکتب اشعری ماتریدیّه

5. شیعه

امامیه اصول دین در مکتب امامیه متکلمان امامیه متکلمان نخستین متکلمان عصر غیبت زیدیه شخصیت زید بن علی مکتب کلامی زیدیه اسماعیلیه یادداشت ها بخش دوم

1. کلیات فلسفه

واژه فلسفه اصطلاح فلسفه در میان مسلمانان ما بعد الطبیعه  (متافیزیک) موضوع فلسفه مسائل فلسفه روش فلسفه مبادی فلسفه هدف و غایت فلسفه تعریف فلسفه کلام و فلسفه

2. فلسفه مشاء

تاریخچه و زمینه پیدایش تعریف فلسفه مشاء کندی فارابی ابن سینا وجود و ماهیت؛ وجوب و امکان و امتناع برهان وجوب و امکان نظریه صدور و فیض

3. فلسفه اشراق

تاریخچه و زمینه پیدایش تعریف فلسفه اشراق روش فلسفه اشراق منابع فلسفه اشراق رفع ابهام اصول و مبانی فلسفه اشراق

4. حکمت متعالیه

زمینه تاریخی و فلسفی منابع حکمت متعالیه صدرالمتألهین و آرای پیشینیان تقسیم بندی علوم مهم ترین کتاب های ملاصدرا مبانی و آرای مهم حکمت متعالیه مباحث کلی وجود سیرتاریخی اصالت وجود اصالت وجود در حکمت متعالیه وحدت تشکیکی وجود وجود مستقل و رابط وجود واجب و ممکن وجود ذهنی چگونگی تحقق وجود ذهنی علم حصولی و علم حضوری اتحاد عاقل و معقول اعتبارات ماهیت تمایز ماهیت اقسام جوهر علت و معلول تعریف علت و معلول ملاک احتیاج به علت لوازم الیت حرکت جوهری خداشناسی اثبات وجود خدا یادداشت ها بخش سوم

1. کلیات عرفان و تصوف

مقدمه تعریف عرفان و تصوف معنای لغوی و اصطلاحی عرفان و تصوف موضوع عرفان مسائل عرفان مبادی عرفان هدف آن روش عرفان تاریخچه تصوف و عرفان دوره‌های تاریخی تصوف

2. مبانی و مسائل عرفان نظری

وحدت وجود تفاوت دیدگاه های عرفا و فلاسفه و متکلمان تجلی و مراحل آن

3. مبادی و مسائل عرفان عملی

شریعت، طریقت، حقیقت مقامات و احوال مقامات و مراتب آن تجربه و تعبیر فنای فی الله اصطلاحات عرفان یادداشت ها فهرست موضوعی فهرست الفبایی منابع فهرست منابع

(کـلام، فلسفـه، عـرفان) نویسنده: رضا برنجکار انتشارات: سمت