اینکه چرا امروزه به یادگار نویسندگان، عارفان، شاعران و مشاهیر زبان فارسی توجه چندانی نمی‌‌شود، موضوعیست که تا ساعت‌ها جای بحث دارد. تا حدی از کتاب های متون نثر کهن و زبان و نحوه گفتار صدهای گذشته‌مان فاصله گرفته‌ایم که برایمان گنگ و غریبه شدند؛ شاید قیمت کتاب‌های متون نثر کهن باعث شده که دیگر سراغ این دسته از کتاب‌ها نرویم؛ اما باید دانست که اگر شاعران بزرگ ایرانی چون «فردوسی» نبودند که بخواهند برای زنده نگه داشتن زبان فارسی بکوشند، اکنون دیگر زبان فارسی‌ای وجود نداشت.

آثار ادبیات فارسی یا متون نثر کهن فارسی را به 1100 سال پیش تخمین می‌زنند که در متن‌های اوستایی سلسله ساسانی به زبان فارسی میانه و پهلوی ریشه گرفته است. نویسندگان از زبان نثر فارسی برای بیان حرف‌های اخلاقی، دینی و سیاسی استفاده می‌کردند که امروزه خواندن بعضی از آن‌ها می‌تواند کمی دشوار به نظر برسد. اما از جایی که می‌بینم نوشتن یکی از کتاب‌ها یعنی گلستان برای نویسنده‌ای چون سعدی زیاد سخت نبوده، چون نوشتن گلستان برای او فقط 5 یا 6 ماه طول کشید.

خواندن بهترین کتاب های متون نثر کهن فارسی که در ادامه آنها را به طور خلاصه بیان می‌کنم شاید بتواند ما را به گذشته‌مان نزدیک‌تر کرده و از سرگذشت نیاکانمان آگاه سازد و در کنار همه‌ی این‌ها دایره واژگانی‌مان را نیز گسترش دهد.

انواع متون نثر کهن فارسی

برای خرید کتاب متون نثر کهن مورد علاقه‌تان، ابتدا باید فرق نثرهای زبان فارسی را بدانید. هر هنری به چند بخش و دسته تقسیم بندی می‌شود که بهترین کتاب‌های متون نثر کهن هم از این قائده مستثنی نیستند و در نوشته‌های نویسندگان و شاعران دهه‌های پیشین ایران بیشتر به چشم می‌خورد. در ادامه انواع متون نثر کهن فارسی که سه نوع هستند را نام می‌بریم و بابت هر کدام توضیح مختصری ارائه می‌کنیم.

نثر مرسل یا ساده

در نثر مرسل یا ساده همانطور که از نامش پیداست خبری از کلمات و قیدهای سنگین، گیج‌کننده، لفظی و سجع نیست. در متن کتاب‌های سفرنامه، تاریخ بیهقی، اسرارالتوحید و تذکره‌الاولیا هم برای بیان شیوا از نثر مرسل و با کلمات ساده و آزاد استفاده شده است.

نثر مسجع

به طور خلاصه نثر مسجع، نثری است که جمله‌های قرینه آن در کتاب‌های متون نثر کهن دارای سجع باشند. برای ملموس شدن این موضوع به قافیه‌های یک شعر دقت کنید؛ سجع در نثر به مانند قافیه در شعر می‌ماند. «خواجه عبدالله انصاری» نثر مسجع را شروع و «نصرالله منشی»، «نظامی عروجی»، «قاضی حمیدالدین بلخی»، «سعدی» و … آن را ادامه دادند. خود نثر سجع به سه دسته تقسیم می‌شود.

بنده‌ی آنی که در بند آنی.

سجع متوازن

اگر کلمات قرینه در متون نثر کهن هم وزن، اما حرف آخرشان متفاوت باشد، سجع متوازن شکل می‌گیرد.

ظالمی را حکایت کنند که هیزم درویشان خریدی به حیف و توانگرا را دادی به طرح.

سجع مطرف

در سجع مطرف برعکسش را می‌بینیم. یعنی اگر وزن قافیه‌ها متفاوت، ولی حرف آخرشان یکسان باشد، نثر سجع مطرف را می‌بینیم.

دوران باخبر در حضور و نزدیکان بی بصر دور

ای کاش با خبران نزدیک و بی بصران دور

سجع متوازی

نثر سجع متوازی از دو نثر سجع قبلی، کامل‌تر و هماهنگ‌تر است. این را از جایی می‌گویم که آهنگ و حروف اصلی قافیه‌ها با هم یکسان باشند.

هر چه زود برآید، دیر نپاید.

نثر مصنوع و فنی

اگر در کتاب‌های متون نثر کهن به دنبال ترکیبی از نثر مرسل و نثر مسجع هستید، نثر مصنوع و فنی همان چیزی است که می‌خواهید. گفتنی نیست که کلمات و لغات و مثل‌ها و شعرهای عربی و احدایث و آیات قرآنی زیادی در این نوع از نثرها یافت می‌شود.

نثر مصنوع و فنی به خاطر استفاده کردن از کلمات لفظی و معنوی چون بدیع و بیان، اطناب، انواع سجع و جناس، تضاد و تقابل، اقتباس و تلمیح، تشبیه و مجاز و استعارها، پر بارتر و پر مغزتر از دو نثر دیگر محسوب می‌شود.

بهترین کتاب‌های متون نثر کهن فارسی

ادبیات فارسی به حد کفایت غنی و پربار است و همواره انتخاب بهترین و برترین آثار در میان چنین گنجینه‌ای دشوار بوده است. متون کهن نثر فارسی نیز بخشی از این ادبیات و زبان اند؛ آثار متعلق به این دسته از ادبیات، به قدری ستودنی و مهم‌اند که به سختی می‌توان آن‌ها بر اساس میزان اهمیت رتبه‌بندی کرد؛ در زیر به تعدادی از این کتب مهم اشاره می‌کنیم:

کتاب کلیله و دمنه

یکی از متون نثر کهن فارسی که در دسته نثر فنی یا مصنوع قرار می‌گیرد، کتاب کلیله و دمنه از «ابوالمعالی نصرالله منشی» است. قدمت کلیله و دمنه به 100 تا 500 سال قبل از میلاد یا 2000 سال قبل به سلسله ساسانی برمی‌گردد. در ابتدا، «بدیا»، فیلسوف هندی دست به نوشتن این کتاب زد و به «دبشلیم»، شاه هندوستان، تقدیم کرد.

این کتاب با گذشت زمان ابتدا از زبان سانسکریت به زبان پهلوی، فارسی میانه، عربی و سپس به زبان فارسی ترجمه شد. بماند که بازنویسی‌هایی از فارسی به فارسی هم انجام شده است. اگر بخواهم از محتوای این کتاب بگویم، می‌توانم از اینجا شروع کنم که تمام خصایل و پندهای اخلاقی را از دید حیوانات بیان می‌کند و فضای پندآموزی به خواننده القا می‌کند. در ادامه به 10 باب کلیله و دمنه اشاره می‌کنیم:

1. باب شیر و گاو
2. باب کبوتر طوق‌دار
3. باب بوزینه و سنگ پشت
4. باب موش و گربه
5. باب بوم و راغ
6. باب شاه و پنزوه
7. باب تورگ
8. باب بلاد و برهمنان
9. باب شاه موشان و وزیرانش

کتاب فیه ما فیه

اگر قصد خرید کتاب متون نثر کهن و به سخنان، تفاسیر و یادداشت‌ها یا مقالات «جلال‌الدین محمد بلخی» یا همان مولانا را علاقه‌مندید، کتاب فیه ما فیه می‌تواند انتخاب خوبی باشد. کتابی که یاران و عاشقانش در طی سی سال زندگی و بعد از مرگش آن را جمع آوری کرده‌اند.

کتاب فیه ما فیه یا در بعضی از نسخه‌های قدیمی‌اش که آن را الاسرار الجلالیه می‌نامند، با محتوای عرفانی و دینی‌اش می‌تواند گزینه ساده و شیوایی برای مطالعه یکی از متون نثر کهن باشد. فیه ما فیه، مکتوبات و مجالس سبعه جز جز بهترین کتاب‌های متون نثر کهن مولانا به حساب می‌آیند که او تنها نویسنده مکتوبات بوده و متون نثر کهن دیگر چون کتاب فیه ما فیه و مجالس سبعه را همانطور که گفتم وفادارنش تهیه کردند.

کتاب مقالات شمس

یکی دیگر از کتاب‌های متون نثر کهن، کتاب مقالات شمس است. «شمس تبریزی» در زمان حیاتش حرف‌ها و حکایت‌هایی بر زبان می‌آورد که مریدان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی بعد از وفات او دست به جمع آوری یادداشت‌های متنوع و ریز و درشت او می‌زنند.

شمس تبریزی علاوه بر حرف‌های پر مغز و حکایت‌های پرنفوذش، نیم نگاهی هم به عارفان بزرگ زمان خود و قبل از خودش داشته تا حدی که می‌توانم به مشاهیر برجسته یا کمتر برجسته چون «جنید»، «شبلی»، «بایزید بسطامی»، «منصور حلاج»، «ابن عربی»، «شیخ اشراق»، «اوحدالدین کرمانی» و مولانا اشاره کنم. اگر بخواهیم ترتیب مقالات شمس را در این کتاب بگوییم، به شرح زیر است:

1. شخصیت و زندگی و خانواده شمس
2. رابطه شمس و مولانا
3. قصه‌ها و حکایات
4. یادکرد بزرگان
5. آموزه‌ها

کتاب تذکره الاولیا

اگر از خوانندگان کتاب های متون نثر کهن باشید، کتاب تذکره الاولیا از «فریدالدین عطار نیشابوری» را به شما پیشنهاد می‌کنیم که او را به عطار نیشابوری و از بزرگان مشایخ صوفی هم می‌شناسیم. عطار در زمان خودش یکی از بهترین کتاب‌های متون نثر کهن با یک فضای عارفانه، حکیمانه و عاشقانه را از خودش به جای گذشته است. کتاب تذکره‌الاولیا با ادبیات ساده و روانش همراه با توصیف حال و هوای شیخ‌های صوفی و بزرگانی چون «اویس قرنی»، «ابراهیم ادهم»، «رابعه عدویه»، «شافعی»، «احمد جنبل» و بازید بسطامی جلوه خوبی از متون نثر کهن به حساب می‌آید.

عطار نیشابوری کتاب‌هایی چون الهی‌نامه، مصیبت‌نامه و مختارنامه را نیز در کارنامه‌ی خود دارد. کتاب تذکره الاولیایش شامل یک مقدمه و 72 باب است که هر باب یا فصل بیشتر به زندگی، احوالات، تفکرات و اندیشه‌ها، سخنان یک عارف و شیخ صوفی، یادآوری روش‌های اخلاقی، مواعظ و حرف‌های حکیمانه و حکمت آمیزش می‌پردازد.

کتاب سیاست‌نامه

یکی از کتاب‌های متون نثر کهن که «ملکشاه سلجوقی» در قرن 5 هجری دستور نوشتن آن را به خواجه نظام‌الملک توسی داد، کتاب سیاست‌نامه بود تا با اندرزها، منقولان قرآنی، احدایث و گفته‌های دیگر مشاهیر، آیین فرمانروایی، کشورگشایی و کشورداری و اخلاق و سیاست‌های شاهان قبلی به زبانی ساده، شفاف یا مرسل آشنا شویم. نوشتن کتاب سیاست‌نامه یا سیرالملوک تا دوره «محمد بن ملکشاه» طول می‌کشد تا نویسنده بتواند یکی از متون نثر فارسی مهم را در زمینه سیاست را به یادگار بگذارد.

در سیاست‌نامه علاوه بر نصیحت‌های نویسنده، داستان‌ها و حکایت‌های شاهان و امیران نیز فراوان یافت می‌شود. یکی از ترجمه‌های این متن فارسی را «شارل شفر» در سال 1891 به زبان فرانسوی ترجمه و منتشر کرد. در ادامه به بخش‌های مختلف سیاست‌نامه اشاره می‌کنیم:

1. پند و اندرز
2. نقل و قول‌های قرآنی، احادیث پیامبر اسلام و اظهارات بزرگان
3. حکایت‌های کوتاه
4. حکایات مفصل:

• بهرام گور و راست روشن
• ملک عادل (انوشیروان)
• امیرترک و سیاست معتصم
• دزدان کوچ و بلوچ
• عضد الدوله و قاضی ظالم
• سلطان محمود و قاضی ظالم
• آلب تکین و سبک تکین
• سلطان محمود و لقب در خواستن او
• فخرالدوله
• سلیمان بن عبدالملک و جعفر بن برمک

5. شرح وقایع زمان نویسنده
6. روایات تاریخی
7. تفسیر

کتاب گلستان سعدی

بهترین کتاب‌های متون نثر کهن فارسی با نثر آهنگین یا مسجع گلستان از شاعر، نویسنده و ادیبی بی‌نظیر چون «مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله شیرازی»، یا همان سعدی شیرازی شیرین سخن است که نوشته‌هایش به قرن 7 هجری قمری بر می‌گردد.

از همه این‌ها که بگذریم، کتاب گلستان سعدی با داستان‌های قصار و پندهای اخلاقی کوتاه‌اش یکی از نقاط قوت بی‌نظیر ادبیات و نثر کهن زبان فارسی به حساب می‌آید. البته ذائقه سعدی هم این بوده که از گزافه‌گویی پرهیز کند و منظور خود را با نوشته‌ها و داستان‌های کوتاه اخلاقی بیان کند. یک پیش‌گفتار و هشت باب تمام چیزی است که سعدی در گلستانش جمع‌آوری کرده که در ادامه آنها را نام می‌بریم:

1. سیرت پادشاهان
2. اخلاق درویشان
3. فضیلت قناعت
4. فوائد خاموشی
5. عشق و جوانی
6. ضعف و پیری
7. تاثیر تربیت
8. آداب صحبت

شاعر شهیر ایرانی به محضی که بوستان را تمام کرد، نوشتن گلستان را شروع آغاز کرد و آن را بعد از 5 یا 6 ماه به پایان رساند. نمی‌دانم چرا، اما سعدی کتاب گلستانش را به سعدبن ابوبکر زنگی تقدیم کرد، این را از پیش‌گفتار او در این کتاب می‌گوییم.

کتاب تاریخ بیهقی

یکی از کتاب‌های که می‌تواند در لیست خرید کتاب متون نثر کهن شما جایی داشته باشد، کتاب تاریخ بیهقی است. گفته می‌شود تاریخ بیهقی که نام دیگرش تاریخ مسعودی است، شامل 30 جلد بوده که امروز تنها 5 جلد از آن باقی مانده است. هدف «ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی» با نوشتن تاریخ بیهقی این بود که با نثر ساده یا مرسلش بتواند حال و احوال و گذشته پادشاهان غزنوی در دوره غزنویان، تاریخ پادشاهان صفوی و احوال سامانی را روایت کند.

کتاب تاریخ جهان‌گشای جوینی

یکی دیگر از بهترین کتاب‌های متون نثر کهن با نثر فنی یا مصنوع، کتاب تاریخ جهان‌گشای جوینی به نویسندگی مورخ و ادیب بزرگ، «عطاملک جوینی» است. در این کتاب از تاریخ حمله مغول به ایران در سده 7 قمری، کشتارها، کنار هم قرار گرفتن دو فرهنگ و تمدن مغول و پارس می‌خوانیم.

عطاملک جوینی در آن سال‌ها در دربار دارای وظیفه بود و بسیاری از اتفاقات را به چشم می‌دید و خیلی از رویدادها را از اطرافیان آن‌جا می‌شنید. در این کتاب بیشتر با تاریخ قوم مغول و خوارزمشاهیان و اسماعیلیان آلموت آشنا می‌شویم. نویسنده در هر 3 جلد جهان‌گشا علاوه بر رویدادهای سیاسی، به حوادث اقتصادی، اجتماعی، وضعیت آن زمان شهرها و نام قدیمی شهرها پرداخته است. در ادامه عنوان‌های این کتاب را آورده‌ایم:

1. ذکر ابنا چنگیزخان
2. ذکر احوال کوچلک و توق تغان
3. ذکر سبب قصد ممالک سلطان
4. ذکر خروج تارابی
5. ذکر استخلاص بخارا

کتاب تاریخ بلعمی

از آخرین کتاب‌های متون نثر کهن که در این مقاله به معرفی آن‌ها می‌پردازیم، کتابی از «ابوعلی محمد بن محمد بلعمی» است که یکی از کهن‌ترین کتاب‌های نثر فارسی یعنی کتاب تاریخ بلعمی یا تاریخ‌نامه را نوشته. در این کتاب، داستان تاریخ جهان از ابتدای آفرینش حضرت آدم تا اوایل قرن 4 هجری را به طور کامل شرح می‌دهد. کتاب تاریخ بلعمی با جملات ساده، روشن، روان و کوتاه توانسته تا به امروز زنده بماند تا حدی که هر کسی می‌تواند آن را مطالعه کند.

خرید اینترنتی انواع کتاب‌های متون نثر کهن از کتابانه

اگر شما هم از آن دست افراد هستید که به مطالعه‌ی تاریخ علاقه‌مندن یا در مطالعاتی در باب حکمت و پبد و اندرز دارند، متون نثر کهن فارسی منابعی غنی برای علایق شماست.

برای خرید کتاب متون نثر کهن و همچین اطلاع از قیمت کتاب‌های متون نثر کهنی که به آن‌ها علاقه دارید، به سایت کتابانه مراجعه نموده و در جهت خرید اینترنتی کتاب های متون نثر کهن اقدام کنید.